Авантуры Пранціша Вырвіча, шкаляра і шпега

І яны ўвайшлі… дакладней, упаўзлі ў скарбніцу полацкіх сутарэнняў.

РАЗДЗЕЛ ПЯТНАДЦАТЫ ВЯРТАННЕ РАМФЕІ

У «Бестыарыі» Леанарда да Вінчы згадваецца загадкавая істота пад назвай іхнеўмон. Гэты іхнеўмон жыве ў Егіпце і варагуе з другой пачварай, аспідам. Змагаецца ж ён з тым аспідам, укус якога смяротны, дастаткова арыгінальна: бяжыць у Ніл і выкачваецца ў гразі. Абсыхае — і зноў пэцкаецца. І так з трох ці чатырох слаёў гразі робіць сабе панцыр. Вось тады і хапае аспіда за горла…

Абтрэсваючы са сваёй вопраткі пясок і гліну, Пранцысь адчуваў сябе іхнеўмонам, і дужа хацелася схапіць за горла якога-небудзь аспіда… Напрыклад, таго, які прыдумаў гэткі шлях да святыні. Смірэнне, на думку архітэктара гэтага лабірынту, выяўлялся не толькі ў поўзанні ракача, але і ў выкачванні ў тле і праху, гэта значыць, пяску і мокрай гліне, праз якія вёў вузкі ход, больш падобны да нары.

Але вось Лёднік запаліў паходню, цемра неахвотна расступілася, і нават абыякавы да кніжнае мудрасці шкаляр захлынуўся ад захаплення. Аж да высачэзных зводаў сцены пакою былі завешаныя паліцамі з цяжкога, праморанага дубу, які і за тысячу гадоў не спарахнее. А на паліцах былі кнігі. У дыхтоўных вокладках са скуры, аздобленых каштоўнымі камянямі, акаваных срэбранымі палосамі, як куфры… Больш сціплыя тамы, без усялякіх упрыгожванняў, але таксама паважныя і самавітыя… Свінцовыя футаралы са звіткамі… Лёднікі толькі з прыдыханнем прагаворвалі назвы: «Codex Sinaitikus», «Іаан Златавуст», «Блуканне Багародзіцы па пакутах»…

Меліся тут і два сталы з крэсламі — таксама з цяжкога дубу, нават з чарніліцамі, пясочніцамі і пер’ямі, як у кожнай прыстойнай канцылярыі, хоць, вядома, атрамант даўно ператварыўся ў чорны пыл, а пер’і ссохлі, пашарэлі.

Азіраючыся, Пранціш заўважыў, што ля ўваходу справа на ўбітых у камень металёвых круках вісяць шэрыя апранахі, падобныя да расаў, а унізе, пад лавай, ляжаць скураныя поршні, якія ад часу заскарузлі і страцілі форму. На лаўцы пустая медная міса пазелянела ад часу так, што ў ёй можна было настойваць атруту. Ясна — тут належала пераапрануцца і вымыцца, каб не падыходзіць да святых кніг бруднымі. Для паходняў былі прадугледжаныя адмысловыя стойкі, і запас паходняў меўся. Магчыма, яшчэ часоў Інфлянцкай вайны. Памяшканне было надзіва сухое, і ні следу пацукоў — нібыта тут існавала незалежная ад іх падземная дзяржава. Іначай хіба кнігі ацалелі б?

Паходні асвятлялі стракатыя шэрагі пракаветнай мудрасці. Сямейная пара Лёднікаў так, відаць, і прыліпла б да іх… Але Ватман абыякава слізнуў паглядам па паліцах, вышукваючы самае галоўнае, дзеля чаго яны сюды і прыйшлі, і запатрабаваў ад Саламеі, каб прад’явіла…

А галоўнае далёка не заўсёды бывае такім, якім яго чакаеш… Вунь чакалі калісьці ў Ерусаліме месію-цара, у золаце і дыяментах, з вогненным мечам, на чале магутнага войска, а прыехаў жабрак на восліку, які казаў не пра тое, як захапіць зямную ўладу, а пра выратаванне душы і любоў да бліжняга…

Рамфея, дзіда святога Маўрыкія, ляжала ў простым драўляным куфэрачку, які нават патрэскаўся ад часу. Напэўна, шэрая драўніна гэтага куфэрачка была таксама з нейкага святога дрэва, можа, таго самага Перыдэксіёна, пладамі якога харчуюцца галубы, а змеі збягаюць ад ягонага ценю, але, магчыма, была яна ад тутэйшай простай ліпы, якая толькі і ўмела, што дарыць цень стамлёным спадарожнікам і мёд кветак — тутэйшым пчолам, што бароняць вуллі свае.

Саламея апусцілася на калені перад неглыбокай нішай у сцяне, у якой стаяў куфэрак.

Мужчыны таксама ўкленчылі. Пранцысь і Ватман агалілі шаблі, як спаконвеку рабіла шляхта падчас чытання Свяшчэннага Пісання, няхай за гэты звычай і ўшчувалі святары. Лёднік агаляць шаблю не стаў, проста апусціў галаву і шаптаў малітву.

Ватман падняўся, падыйшоў і асцярожна адхінуў вечка куфэрка, які не быў замкнуты. Навошта замыкаць рэч, якая ахоўваецца сіламі куды больш магутнымі, чым жалеза? На выцвілай тканіне ляжаў звычайны металёвы наканечнік дзіды, перацягнуты срэбным дротам.

— На сілу гэтай рэліквіі спадзяваліся святары і мніхі Святой Сафіі… — дрыготкім голасам прагаварыла Саламея. — Верылі, што пакуль яна тут, не знікне вера, не знікне храм, будзе працвітаць Полацак…

— Але ж калі ірванулі Сафійку жаўнеры Пятра, калі выбухнуў складзены імі ў храме порах, не выратавала рамфея, — заўважыў Ватман.

— Можа быць, таму, што да таго часу храм ужо змяніў веру, і людзі змяніліся? — ціха папыталася Саламея. — І хто мы такія, каб пытацца пра намеры Госпада?

— Вось і не пытайся, — Ватман зачыніў куфэрак і агледзеўся вакол.

— А, дарэчы, назад як? Зноў выпрабаванні?

Саламея, усё гэтак жа стоячы на каленях, прагаварыла:

— Я ж паказвала… Назад проста. Абедзьвума рукамі націскаеш на выступы ў сцяне.

— А чароўны клубочак ты, шкаляр, не згубіў? — Ватман глядзеў цяпер барвовымі вачыма на Пранціша. Вырвіч ганарыста вярнуў пагляд.

— Не згубіў.