Беларусы, вас чакае Зямля

— Нам трэба пазнаць, хто мы такiя, бо, — як сказаў нi раз i нi адзiн фiлёзаф, — каб ведаць куды йсьцi маеш, даведайся спачатку адкуль ты i як прыйшоў. I таму, дарагiя мае, мы й даведаемся адкуль прыйшоў наш народ. Супольна павандруем у далёкую мiнуўшчыну i адтуль, ад карэньня, праверым зь якое глебы расьце нашае нацыянальнае дрэва. А падарозе, вандруючы, правяраючы, распытваючы, параўноўваць будзем праўдзiвыя гiстарычныя факты iз тымi, што ўбiвалi нам у галаву чужынцы. Толькi тады, шляхам праверкi й параўнаньня, мы нашу родную, дарагую нам, праўду знойдзем.

— Такiм чынам перш за ўсё даведаемся, што з асноўных трох плямёнаў, Крывiчоў, Дрыгавiчоў i Радзiмiчаў, злажыўся на працягу стагодзьдзяў наш народ i што першым нашым магутным гаспадарствам было Полацкае Княства, з калыскай нашай дзяржавы ў недалёкiм ад нас i слаўным горадзе Полацку. Пазнаем мы падарозе князёў полацкiх ды вялiкую жанчыну, слаўную палачанку, асьветнiцу й патронку Беларусi, сьвятую Афрасiньню Полацкую.

— Мы заглянем у Наваградак, стары й ведамы горад у цэнтры нашае зямлi й першую сталiцу Вялiкага Княства Лiтоўскага. У ходзе навукi пра Вялiкае Княства Лiтоўскае мы пазнаем, — што Лiцьвiны цi Лiтоўцы гэта i ёсьць мы, пазьней чужнiкамi Беларусамi празваныя, а ня тыя каторыя сяньня сябе Лiтоўцамi, а краiну сваю Лiтвой называюць. Яны былi й ёсьць Жмудзiны, Жамойцы, а паiхнаму — Жэмайцiсы. Такiмi былi яны ад веку, а назоў наш гiстарычны — Лiтва, прысабечылi сабе зусiм нядаўна, а гэта пасьля таго, як народ наш страцiў сваю незалежную дзяржаву ў 1919-ым годзе.

— Павандруем мы пасьля ў сталiчнае, старое беларускае места Вiльню, заглянем на княскi двор, пачуем на двары Вялiкага Князя й iншых лiтоўскiх магнатаў беларускую мову. Зацiкавiмся мы польскiмi панамi й ксяндзамi ды iхнымi дзяржаўнымi мужамi, якiя выдалi сваю Ядвiгу за нашага Ягайлу й пасадзiлi яго на свой пасад у Кракаве толькi таму, каб пасьля выцягнуць сваю сквапную руку ня толькi па нашыя землi й багацьцi, але — што найважнейшае, па нашы сэрцы й душы.

— Падарозе пачуем вялiкi розгалас бiтвы пад Грунвальдам, дзе Крыжацкi Ордэн выступiў сваiмi мячамi супраць вояў супольнае армii Лiтвы й Кароны. Наўсуперак цьверджаньня гiсторыкаў Польшчы, што для сваiх мэтаў схвальшавалi факты, мы ўбачым, што галоўным камандзерам армiяў з нашага боку быў не кароль Ягайла, што iз сваiм дваром сядзеў ззаду. Бiтвай кiраваў наш вялiкi й слаўны князь Вiтаўт. I ў крытычную хвiлiну, калi трэба было ня толькi маланкава думаць i стратэгiчна цi тактычна плянаваць, але й вояў адпаведных мець, тады Вiтаўт кiнуў у бой Беларусаў Смаленшчыны. Гэтак наш Вялiкi Князь i нашы з крывi й косьцi браты са Смаленшчыны перамаглi Крыжаносцаў, выратавалi Лiтву й Карону ды на стагодзьдзi затрымалi нямецкую пагрозу. Гэтага, са зразумелых прычынаў, не казалi нам польскiя гiсторыкi. Факты яны схвальшавалi, а славу, што нам належылася, сабе забралi.

— Заглянем мы з вамi i ў Прагу, цяперашнюю сталiцу Чэхаславаччыны, дзе наш слаўны доктар Франьцiшак Скарына, сын Лукаша «са слаўнага места Полацку» ўжо ў 1517 годзе выдаў i сам надрукаваў першую кнiгу бiблii старой беларускай мовай. Скарына, такiм чынам на цэлага паўстагодзьдзя апярэдзiў у друку сваей мовы iншых усходнiх Славянаў, перадусiм Маскалёў. Ён-жа ўжо ў 1525 годзе залажыў першую друкарню на роднай зямлi ў Вiльнi. А хiба-ж ня трэба вам гаварыць, што ў той час друкаваная кнiга азначала вялiкi крок поступу асьветы для народу. Далей даведаемся, падарожнiчаючы ў мiнулым, што наша бацькаўшчына, вялiкая тады й магутная Лiтва, мела свае, пiсаныя ў роднай мове правы, i ўжо ў 1529 годзе быў прыняты для ўжытку зборнiк гэных правоў. Называўся ён Статутам Вялiкага Княства Лiтоўскага i быў адным зь першых кодэксаў правоў у тагачаснай Эўропе.

— Гэну пару, асаблiва шаснаццатае стагодзьдзе, называюць некаторыя залатым векам беларускай культуры. З пашырэньнем друку, — а неўзабаве, пасьля Скарынавай у Вiльнi, паўстала ў Беларусi яшчэ некалькi друкарняў, друкаваная кнiга сталася даступнай многiм людзям, што раней аб пiсанай кнiзе й марыць не маглi. Пашыралася асьвета, разьвiвалася культура. У Беларусь пачалi пранiкаць рэфармацыйныя iдэi з Захаду. Яны йшлi праз Польшчу. Самай Польшчы, зразумела, залежала, каб апанаваць нашу бацькаўшчыну. Рабiлася гэта галоўна праз рэлiгiю й асьвету, больш канкрэтна праз каталiцкi ордэн Езуiтаў. Пра гэта мы будзем разважаць даволi падробна.