Бурятские народные сказки. Бытовые

— Тгэсэг дээрэ гал тли гэхэдэнь, мориноон буугаад, т-гэсэг дээрэ гал носоожо байхадам, тгэсэг дээрэ гал иижэ т-лихэ юумэ аал гээд наляа, — гэбэ.

— Ухэжэ убгэмни боло даа. Би ябаа лаан, бодохоёо боли* сошни налиха эм. Баабайшни ялаагй, мууса наляа. бэр-н дааа хдэ гаргажа, тамхи аааха гээ хаям. Тамхяа гаргаад, татаа хадашни, налихагй байгаа, — гэнэ.

Шаажа номин хаан гэртээ орожо, Гэрэл гоохон хатандаа: Бп эрншье сэсэм, бэрэмнайшье сэсэн. Шаажагай сэсэн хаанда ошожо сэсэ буляалдахамни, — гэнэ.

Шаажагай сэсэн хаан ехэ сэсэн, ехэ хатуу хуулитай юм. Ошоошон олон, тэхэрээшэн гы юм гэжэ дуулагша эм, — гээд Гэрэл гоохон хатаниинь хэлэнэ.

Шаажа номин хаан нуу туугй намаа сэсэн сэлдэр хаан байха аал? гэжэ тх тхржэ ябаба. Гурба хоножо хрэбэ. Гурба арада зугаална, ходо дутад гээд лэ байна. Гурбадахи хртээ тороод лэ байна. Дрбэн ha pa болоод байхадаа, Шаажагай сэсэн хаан: энээхэн хабатай аад лэ, юундэ ерээбши гээд, Шаажа номин хаагаа тэргэнэй мрэй голоо хлеэд, унаад ууна. Унаа болоод хэбтэхэдээ:

— Зэ, Шаажагай сэсэн хаан, намай торгообош.!? Шамда алуулха болоод байнам. Хойто зондоо нэгэ хр гэхэ анаа-тайб.

— Юу хэлэхымш, хэлыштаа.

— Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, ххэ торгон хнжэлр хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урдааа ерээи уа хойшонь хаяжа, 'хойнооо ерээн уа урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалаагй асарха. Хоннд соом

I яямлээн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, нгдынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ реэн дойлогор неэн бни, рэн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо эм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.

Хэлээн хрынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь хрээд, захяаень дууан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр уа хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ едэнь ен сэсэн абхай енэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошооноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа Мм-] наа хоёроо хараад гайхажа, юун болооб гэжэ пураба. Тэрэ. хоёрын энэ тэрэ сохижо эсэгынгээ захяае хэлэбэ. Бэрэнь хоёр, элшэдые урижа асараад, хндэлжэ байгаад, ерээн удхыень^ дууан уража абаба. Тниэн бэеэрээ хадам эхэ Харжа Минаа хоёроо дуудажа асараад хэлэбэ:

— Баабаймнай тороо хаям. рэн эбэр дойлогор неэн, рэн нюдэ охор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй мртэ хлёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гээниинь мрэй хуйэн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гээицинь хагданЬ ногоон/ ххэ торгон хнжэл гээшэнь огторгой лэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо аадагтайгаа ерэхэ, нг зуун табин хниин хоооор ерэхэ гээ. уа хаяха гээшэн улад зондоо тргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа байан элшэд хаям, — гэжэ хэлэбэ.'.

ен сэсэн абхай тргэн сэрэг тхрд, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, тргэн ябаба. Газараа тэгнээд, нг элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда хрэхэдэнь, тэрэнь ш1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ уугаад, шо хур буляалдажа уугаа.

Баабайгаа уялгааан мулталжа бодхобо. ен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье хргэнгй торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй мртэ хлеэд, дээрэнь уугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? — гэнэ.

— айн хн боложо табииштаа, — гэжэ Шаажагай сэсэн хаан мргэнэ. Табюулан бэеэрээ: „айд сэсэшл сэсэ буляалдажа илаан аад, аншагта хндэ торооб, доронь орооб“, — гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо гы болошобо.

ен сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо обойдоо лгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо обойдоо лгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ уулгажа, ан уужа аша-та бурхандаа тшэбэ.

2. СЭСЭН ХААНИ БЭРИ — ГЭЭТЭЙ ХНИ БАСАГАН

Нэгэ хаан тэнэгшэг хбутэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-

хадаа хаан хбндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо л хдэлгыш даа“ — гэжэ. Хбниин морнноон гйжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо л хдэлгб гэжэ энээ тэрээ руунь абанана. Хаан мориноон буужа, бт наншаба. „Ши яа-гаабши, морини л хдэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, — гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойнооонь х-бн мориндоо мордожо баал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, хбн морнноон буужа, бдн гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Баа тэндэнь» голдон хрод, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.

Гэртээ ерэжэ, хаан тбиид хэлэнэ:

— Хбмнай уан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ трээ, — гэнэ.

Тбиинь: Хайша алахаан гбдидээ, — гэнэ. — Харин нэгэ айн бэри оложо г, тиибэл ухаа оронгой яаха эм, — гэнэ.