Дарц

1721–1785-чуй шерашкахь, шайх Мансур коьртехь а волуш, къоман маршонехьа болам болабаллалц даьллачу кхузткъе деа шарахь йалхитта поход йира оьрсийн эскарша Нохчийчу. Оцу эскарийн ницкъаш кIезиг а ца хуьлура.

Масала, 1758-чу шеран апрелехь инарла Фрауендорф коьртехь волуш, Нохчийчу йинчу походехь дакъалоцуш вара регулярни эскарийн 2196 салти, 3203 гIалмакхо, 360 гIумки, гIебарто, гIалгIа.

Цхьайолу походаш, нохчийн йарташ йохайой, талайой, цхьана кIиранах чекхйовлура, ткъа цхьайерш масех баттана йахлора. Иштта, оьрсийн эскаршна дуьхьал тIом 1758-чу шарахь – ворхI баттахь, 1783-чу шарахь бархI баттахь лаьттира.

ХIора поход оьрсийн эскаршна баккхий эшамаш хуьлуш чекхйолура.

Масала, 1785-чу шеран 26-чу июнехь Алда уллохь хиллачу тIамехь оьрсийн эскарехь дакъалоцуш йара Астрахански полк, Кабардински гIашлойн полкан батальон, Тенгински гIашлойн полкан гренадерийн рота, Теркан гIалагIазкхийн масех бIо. Оцу тIамехь 300 салти а, 9 эпсар а, отрядан командир полковник Пьери а вийра, 200 салти йийсаре а лецира нохчаша.

1785–1791-чуй шерашкахь, шайх Мансур коьртехь волуш, болабелла оьрсийн колонизаторшна дуьхьал йалх шарахь шина баттахь лаьттина тIом чекхбаьлча, тIaьхьадеана ткъе шийтта шо, йукъ-кара кегий тасадаларш ца дагардича, мелла а машаре хилира.

1816-чу шарахь инарла Ермоловс болийна тIом 1861-гIа шо чекхдаллалц – шовзткъе пхеа шарахь – лаьттира.

Ламанан массо а халкъаша – кегийчара а, даккхийчара а – шайн ницкъе хьаьжжина, шаьш ницкъ эшна кIелдиссалц герзаца турпала дуьхьало йира Iазап а, лолла а дохьуш шайн махка гIоьртинчу российски империна. Амма колонизаторшна дуьхьал иттаннаш шерашкахь бахбеллачу оцу тIеман авангардехь а, коьртехь а кхечу халкъел барамехь доккха а, феодалийн лоллехь доцуш, маьрша даьхна а нохчийн халкъ дара. Шен амалшца къармазечу цо уггар йеха а, дера а дуьхьало йира Россина. Шемалан эскарийн коьрта ницкъ нохчий бара, цуьнан уггар майра, говза, доьналле наибаш а нохчий бара. Нохчийчохь хуьлура оьрсийн эскаршца уггар баккхий тIемаш, кхузахь бара Кавказски эскарийн коьрта ницкъаш а. Нохчийчу хьийсабора тIамехь зеделларг долу, тIеман лаккхара говзалла йолу гIарабевлла оьрсийн полководцаш а. Нохчийчохь хуьлура оьрсийн эскаршна уггар даккхий дараш а, баккхий эшамаш а.

1842-чу шарахь итт эзар салташца, эпсаршца Нохчмахка гIоьртина инарла Граббе, цигахь вийна а, чевнаш хилла а 1700 салти а, 66 эпсар а вуьтуш, йухавелира.

1845-чу шеран июлехь, шеца 30000 салти а, 1200 гIалагIазкхийн дошло а, 22 йоккха топ а, гуьржийн, хIирийн, гIебартойн милици а йолуш, ДегIастанан лаьмнашкахула къилбехьахула Нохчмахка веана инарла-адъютант эла Воронцов, нохчийн хьаннашкахь вийна 4000 салти а, 166 эпсар а, виъ инарла а вуьтуш, дийна бисинчаьрца ведда, кIелхьарвелира.

Къилбаседа Кавказехь Россин уггар нуьцкъала а, кхераме а, къармазе а дуьхьалончаш нохчий хиларна, шайн коьрта тохарш Нохчийчоьнна тIедерзийнчу оьрсийн эскарийн командованис, кхечу халкъашначул дукха а, даккхий а зенаш, зуламаш, бохамаш бинера нохчийн халкъана. Хьалха а, тIаьхьа а хилларг дагар ца дича а, академика Бержес дийцарехь, 1840–1850-чуй шерашкахь мосазза а йохоза, йагоза цхьа а йурт ца йисинера аренан Нохчийчохь. Иттаннаш шерашкахь бахбеллачу оцу тIамехь ах сов боьрша нах байъинера, халкъо бIешерийн дохалла хьацарца къахьоьгуш кхоьллинарг, кхиийнарг, историн а, культурах а хIолламаш, Iалам, къоман сийлахь мел дерг хIаллакдинера. Оцу тIамо лаххара а шина-кхаа бIешарна сацийра цуьнан исторически кхиар.

1877-чу шеран апрелехь, Iаьлбаг-Хьаьжа коьртехь а волуш, паччахьан Iедална дуьхьал тIаьххьара а боккха гIаттам хилира Нохчийчохь. И гIаттам болийнарш уггар къечу, бохамечу хьолехь йолу ламанан Нохчийчоьнан йарташ йара, амма царах дIа ца кхийтира аренгара йарташ. Цкъа-делахь, тIеман гIаьпнийн йаккхийчу тоьпийн биргIанашна кIел а, гIалагIазкхийн станицийн гонна йуккъехь а йара уьш; шолгIа-делахь, ломарчу нохчийчул мелла а алсам латта а, сискал а йара церан. Амма коьртаниг кхин дара. XIX бIешеран йуьххьехь, оьрсийн-нохчийн тIом болалуш, нохчийн махкахь вехаш цхьа а оьрси вацара. Амма 1818-чу шарахь дуьйна, цкъа «Грозная» цIе тиллина гIап а йиллина, тIаккха шаьш нохчийн дIалоьцучу латтанаш тIе тIеман гIаьпнаш а, гарнизонаш а йохкуш, и латта шайна тIечIагIдан а, нохчашкахь дисинарг схьадаккха а, хIара халкъ къардина, лолле дерзо а Iалашо йолуш, оцу гIаьпнашна улло оьрсийн колонистийн слободаш йохкура правительствос. XIX бIешеран шолгIачу эхехь нохчийн уггар дикачу махка тIе, дукхахйолу нохчийн йарташ дIа а йохуш, гIалагIазкхийн станицаш йехкира. ХIинца Грозный-гIалел совнаха, Нохчийчохь ткъе шиъ тIеман гIап а, ткъе шиъ гIалагIазкхийн станица а йара. Станицашкара бIе эзар гергга гIалагIазкхи Iедало, олуш ма-хиллара, цергашна тIехIотталц герзаца кечвинера, царал совнаха, тIеман гарнизонашкахь эзарнаш салтий а, йаккхий тоьпаш а лаьттара. Доцца аьлча, хIинца нохчел алсам оьрсий бара Нохчийчохь.