Дарц

Оцу Iалашонца Россис кест-кеста тIом бора туркошца. Амма ша цаьрца тIом кхайкхош, Россис шен баккъал йолу Iалашо ца йуьйцура. Оьрсашца цхьана динехь болу эрмалой а, грекаш а, цхьана динехь а, цхьана цIийх а болу болгараш а, сербаш а бусалба туркойн Iазапах маршабаха Iалашо йолуш тIом болийна ша, олура. Йа цкъа хьалха грекаш, болгараш, сербаш туркойн Iедална дуьхьал а гIовттабой, тIаккха «керста вежаршна гIоьнна» олий, туркошца тIом болабора. Вуьшта аьлча, ша кхечу халкъийн мохк дIалоцуш, уьш шен лолле дерзош, ша дIа мел бо тIом цивилизацина, культурина, исторически кхиарна тIаьхьадисинчу оцу халкъашна йукъа культура, цивилизаци йаржо дIалоцу ша, олура Россис. Ткъа варвараш аьлла Европехь цIейаханчу бусалба туркойн пачхьалкхехь бехачу керста эрмалойн, грекийн, болгарийн, сербийн бакъонаш а, маршо а дуккха а алсам йара, Iep-дахар дика дара шайн махкахь, шайн оьрсийн паччахьна, цуьнан Iедална кIел бехачу оьрсийн муьжгийчул. Импери чуьра кхидолу халкъаш-м хьовха, оьрсийн халкъ а къизачу Iазапехь, лоллехь латточу оьрсийн паччахьна, правительствона, хьолахошна гIенах а дага ца догIура туркойн олаллина кIелхьара керста халкъаш маршадаха а, царна маршо йала а. Лакхахь йийцинчу Iалашонал совнаха, и халкъаш туркойн лоллера схьа а даьхна, шен лолли кIел дерзо Iалашо йара Россин.

Доцца аьлча, иштта мах хадийна Маркса а, Энгельса а Россин арахьарчу политикин. Ткъа цуьнан чоьхьара политика хIумма а дикачу aгIop къаьсташ йацара арахьарчух. ХIунда аьлча муьлххачу а пачхьалкхан чоьхьара а, арахьара а политика, вовшашца къастам боцуш, ши йиша хуьлу. БIешерийн дохалла оьрсийн халкъ къизачу лоллехь латтадора цо, кхечу халкъийн мехкаш дIалоьцуш, импери шоръеш, чIагIйеш, цигарчу халкъашна тIехь шен олалла хIоттош, чIагIдеш, салтийн чоэш тIедуьйхина миллионаш оьрсийн муьжгий хIаллакбора, ахархойх, бежанех санна, йохка-эцарш йора, шен толлу жIаьла мехала а, сийлахь а дара помещикана шен доларчу ахархочул.

Ткъа империна чохь дехачу кхечу къаьмнийн оьрсийн кIеззиг йолчу бакъонех уьтталгIа дакъа а бакъонаш йацара. Сибрехахь, Казахстанехь, Йуккъерчу Азехь, Кавказехь ша дIалецначу латтанашна тIе оьрсийн колонисташ, къаьсттана – гIалагIазкхий, охьаховшабора, уьш законашца а, бакъонашца а меттигерчу туземцел масех тIегIа лакха хIиттабора. Уьш Россин колонешкахь империн гIортораш йара. Россин губернешкахь латта а доцуш, адамийн цхьа а тайпа бакъонаш а йоцуш, помещикийн лоллехь лаьттина, ткъа оцу лоллех маршабаьхча а латта а доцуш, шайн доьзалш хене баха сискалан йуьхк йоцуш бисинчу оцу муьжгашна империс дIалецначу мехкашкахь уггар тоьлла латта а, шайн даймахкахь церан ца хилла бакъонаш а, маршо а йеллера. Iедалан чиновникаша а, килсийн мозгIарша а даим а дIа оцу колонистийн лерехь зурма лоькхура, цигахь шу оьрсийн пачхьалкхан гIортораш йу, хьекъалца а, кхетамца а, цIийца а шу туземцел лакхахь ду, колонешкахь оьрсийн Iедал, олалла латтош а, чIагIдеш а цуьнан гIортораш хила деза шу бохуш. Нагахь санна шу оьрсийн пачхьалкхана, Iедална, паччахьна тешаме ца хилахь, аш йамартло йахь, оьрсашна дуьхьал гIевттинчу туземцашца шун уьйр хилахь, аш царна гIo дахь, пачхьалкхо, шуна делла латта а, бакъонаш а дIа а йаьхна, сагIа доьхучу хьоле хIиттор ду шу бохуш. Цундела Россин империна а, паччахьна а, цуьнан Iедална а уггар муьтIахь болу оьрсий колонисташ бара. TIе, колонехь вехачу уггар хьекъална аьртачу а, къечу а муьжгичунна меттигерчу туземцел ша лакхара, ша господин, ткъа и туземец шен лай, йалхо хила хьакъ хетара.

Пачхьалкхан правительствос, колонешкахь империн олалла латто а, чIагIдан а Iалашо йолуш, цхьана aгIop – къаьмнашна йуккъехь, вукху агIор – хIора къоман феодалашна, тайпанашна, тукхумашна, динан вирдашна йуккъехь вовшашка цатешам а, цабезам а, мостагIалла а кхуллуш, къаьмнийн а, къаьст-къаьстинчу къоман а барт а, цхьаалла а йохайора, къайлах а, даррехь а адамаш дойура, меттигерчу халкъийн шайн маршонехьа къийсам къинхетамза хьоьшура. Оцу Iалашонца цхьаьна, кхин а генна хьалха хьажийна ши Iалашо а йара империн: кегий къаьмнаш русифицировать дар, йа церан къоман мотт, истори, культура, йахь-оьздангалла, гIиллакхаш, даймахке безам, лерам, къоман сийлахь, хьурмате мел дерг хIаллак а дина, царах къоман йуьхь йоцу космополиташ, манкурташ бар.

Россин политика шен массо а колонехь цхьатера йацара. Меттигерчу къоман амалшка, ницкъе, шена дуьхьало йаре хьаьжжина, къиза йа кIеда хуьлура иза. Ткъа къармазечу Нохчийчохь кхечу цхьана а колонехь доцу шатайпа къиза законаш а, шатайпа тIеман-колониальни Iедал а хIоттийнера. Нохчийн халкъ къардан, шен олаллина кIел сацо гIерташ, цунна дуьхьал Россис пайда оьцура лакхахь бийцинчу берриг а гIирсех.

2

БуритIахь, дукхахьолахь, шийла хуьлу февраль бутт 1909-чу шарахь, цкъа доккха ло дуьллуш, тIаккха малх беанчу дийнахь иза дешаш, урамашкахь, некъашкахь лайн шаткъ, хоттан нитIa хIуттуш, дуькъа дохк, тIуьна шело лаьтташ хилира.