Дарц

– Революцин ун даьржинчу шерашкахь шуна масех миллион соьмана зенаш хиллийла, хаьа суна, – долийра цо гIоргIачу озаца. – Господин Ахвердовс хоьтту, и шайна хилла зенаш хьан меттахIиттор ду, бохуш. Тхан, гIалагIазкхийн, дог лозу и зенаш хиллачу шух. Амма, Далла бу хастам, гIалагIазкхашна хиллачу а, хуьлуш долчу а зенашца дуьстича, и шуна хилларг хIумма а доцург ду. Шун мехкадаьттан промыслийн, заводийн, фабрикийн гIишлош а, белхан гIирсаш а ларбелла. Кхерам гepгa гIоьртича, аш хьалххе кIелхьардаьккхина шайн ахча а, механа деза мел дерг а. Революцин дарц тIехдаьлча, цхьана йоццачу хенахь аш меттахIиттийна бунтовщикаша йохийна гIишлойн неI-кор, техника, белхан гIирсаш. Бехке берш балхара мукъабаьхча, бисинчу белхалоша шун болх дIаболийна. Аш балхамаш бахь а, шуна хилла зенаш-зуламаш тоххара меттахIиттина. Оцу тIехь пачхьалкхо мелла а гIo а дина шуна. Цхьадерг белхалойн хьокъах а меттахIоттийна аш. Церан белхан дийнан хан йахйеш а, алапаш лахдеш а, гIуданаш токхуьйтуш а, церан Iер-дахаран хьелаш кхолларна шаьш хIетталц йеш хилла харжаш дIайохуш йа лахйеш а. Оцу дерригенна а тIе шун дахар а, шун бахамаш а ларбеш Iедал, салтий, полици, жандармери, гIалагIазкхий бара…

Гуламан йозанча къастийна говрачух тера йуьхь а, белшаш тIе хIуьттуш месаш а, лергашна лаха йевлла бакенбардаш а, дуткъа тодина Iаьржа мекхаш а долуш, шовзткъа шо хенара стаг, пIелгаш йуккъехь къолам а ловзош, цкъацкъа зала чу бIаьрг а тухуш, тIаккха шена хьалха Iуьллучу цIеначу кехат тIе цхьацца сизаш а хьоькхуш, сагатлуш хиъна Iapa. Цуьнан меттана болх беш йара дехьо, жимачу стоьла уллохь, хиъна бIаьргех доьхкина даккхий куьзганаш долу къаналлехьа лестина эгIаза зуда.

– Амма тхан станичникашна хилла а, хуьлуш долу а зенаш-зуламаш, церан дахарна, бахамашна болу кхерам а бIозза алсам бу, йа, нийсса аьлча, иза бийца а, цуьнан суртхIотто а хала ду. Цхьа бежана, уьстагI, говр кхиош лаххара а пхеа шарахь къахьега деза гIалагIазкхичо. Уьш дажош, царна докъар, хIоъ латтош, божалш цIандеш, уьш дузош, хи малош, даим дIа дийнахь а, буса а царна тIехь Iуналла латтош. Цо къица, хьацарца масех шарахь къахьоьгуш кхиийна бежана, уьстагI, говр нохчаша, богIий, дажа дIалаьллинчуьра, йа божалара доккхий, дIадуьгу. Йа новкъахь дуьхьал а бовлий, ворданна, гIудалкхана доьжна стерчий, говраш дIадуьгу. Шуна ма-хаъара, стерчех, говрех ваьлла йуьртахь веха, лаьттаца болх бен стаг ши куьг доцуш санна хуьлу. ГIалагIазкхичун а ма бу кхаба безаш доьзалш, пхиъ-итт бер доцуш цхьа а доьзал ма бац. Царна рицкъа ма деза. Цкъа бежанах, старах, говрах хаьдча, йуха уьш дендан масех шо хан ма йеза. Уьш эца ахча ма деза цунна. Ткъа и ахча, даьхни, йалта ца доьхкича, иза кхин тIе дан aгIo ма бац цуьнан. Мухха лол тоьхна а, цо керла дендина даьхни нохчаша дуьгур дац ала, цхьа де а тешаме ца хуьлу… Дукхахьолахь, даьхни дигна а ца Ia уьш. Дохнан да йа Iу воьй, йа гIибаваллалц йеттий, лечу хьоле а воккхий, йа йерриг а шен оьмарна иза заьIап вой, дуьгу. Жа-бажа, говраш станицел арадаьхна дежийлашка дIалахка йиш йац. Говраш а, стерчий а ворданна-гIудалкхана доьжна гIaла, луларчу станице ваха йиш а йац. Тхан дахар а, бахамаш а, дийнахь а, буса а, даим а кхерамна кIел лаьтта. Оцу хьокъехь, масала, тхешан станицера байъинчу а, лазийнчу а нехан цIераш а йазйеш, тхайна дина зенаш-зуламаш а гойтуш, областан начальнике, чоьхьарчу гIуллакхийн министре, Пачхьалкхан Думе кхаччалц тхаьш нохчийн зуламах лардар доьхуш дехар йаздина оха. Амма хIинццалц схьа тхуна хилла гIо дац. Шуьгахь герз ду, нохчех шайн станицаш шаьш ларъе аьлла, жоп делла тхуна цуьнан локхалло инарла Михеевс. Иза ойла ца йеш йа, нийсса аьлча, тхоьгарчу хьолан бала боцуш делла жоп ду. Шуна ма-хаъара, эскарехь гIуллакх дан декхар болу гIалагIазкхий, дукхахьолахь, цIахь ца хуьлу. Масала, японцашца тIом болуш а, революцин шерашкахь а станицашкахь биснарш кхиазхой а, къена нах а бара. Берриг гIалгIазкхий цIахь хилча а, нохчех цара станица муха ларйийр йара? Уьш хьалххе хаам бой ма ца богIу, йа шаьш богIур болу некъ а ма ца буьйцу цара. Дагахь доцчу хенахь, дагахь йоцчу меттигашкахула богIий, тIелета. ТIехула тIе, шайн цIера а, кхаш тIера а белхаш дIa а тийсина, базара а, шайн гIуллакхана дIаса а ца бовлуш, аренашца, некъашца ха деш Iийна а бевр ма бац гIалагIазкхий…

Атаманан къамел дукха дахдала доьлча, гIиллакхехь иза йукъахваьккхира гуламан председатело:

– Станицашкара хьал массарна а дика хаьа, господин атаман. И зуламаш совцо хьайна хIун некъ го, дийцахьа.

– Ца хаьа суна. Ха латто а гIиртина тхо. Цунах а гIуллакх ца хилла. Станицашка йолах болх бан богIу нохчий совцо а гIиртина. Амма оцу тIехь а Iедало гIo ца лоцу тхан. Баккъал а аьлча, цига балха богIу «машаре» нохчий бу и къуй а, талорхой а станицашка кхуьйлурш. Тхуна хетарехь, станицашка богIу некъ нохчашна бехка беза Iедало.