Читаем Дарц полностью

И акха Iалашо кхочушйан правительствон аьтто болуш мур тIехIоьттинера хIетахь. Нохчийн ницкъ эшнера. Мосазза а йагоза цхьа а йурт ца йисинера. Нийсса ах боьрша нах тIамехь байъинера. Паччахьан эскарша йарташ, йалташ, докъарш, бошмаш, хьаннаш йагайора, даьхни хIаллакдора, халкъ меца, дерзина дара. КхидIа оьрсийн эскаршна дуьхьало йан ницкъ бацара, йича, дерриг а халкъ хIаллакьхиларна кхерам бара. Ставрополехь и сацам тIеоьцучу деношкахь Шемална тIебаханчу нохчийн халкъан векалша имаме дIахьедира Россица тIом сацор, машаре барт бар, нагахь санна иза дан имам реза вацахь, иза цуьнан бертаза шаьш дийр ду аьлла. Дуьненарчу yггар нуьцкъалчу кхаа пачхьалкхе а ца эшаелла Росси шайга эшалур йац, кхидIа дуьхьало йан шайн ницкъ бац, бохура цара. Ткъа Шемална ца лаьара тIом сацо. Хаьара, нохчий дIакъаьстича, цхьа бутт балале шен имамалла дужур дуйла, дегIастанхоша ша, дIатесна ца вуьтуш, оьрсийн кара дIалур вуйла. Шен ирсана, Шемална хиира Ставрополехь тIеэцна сацам. Иза нохчашна дуьхьалтуьйхира имама. Аш тIом сацабахь, оьрсаша махках а даьхна, йа даим а Ia лаьттачу махка, йа йалташ дуьйш-дерзош доцчу, йекъачу, йовхачу, шерачу аренашка а кхалхийна, цигахь хIаллакдийр ду шу. TIе, оьрсаша, керста дине а дерзийна, Делах а девр ду шу. ТIаккха нохчаша марсайаьккхира оьрсийн эскаршна дуьхьало.

TIoм чекхбаьллачул тIаьхьа, 60-чу шерийн йуьххьехь, йуха а меттахйаьккхира и идея. Амма дерриг а халкъ махкахдаккха хьовзийча, цо дуьхьало йарна а, халла чекхбаьккхина иттаннаш шерашкахь бахбелла тIом йуха а болабаларна а кхерабелла, нохчашна йукъара цхьа къармазечарах пхи эзар доьзал Хонкара кхалхийна, дитира.

1877-чу шарахь хилла нохчийн гIаттам къиза хьаьшначул тIаьхьа, хIинца доьазлагIа айира нохчийн халкъ шен даймахкара дIакхалхор. Иза карладаьккхира Теркан а, ДегIастанан а областийн шина начальнико – инарлаша Свистуновс а, Меликовс а. Амма оцу шинна гонаха къинхетаме, адамалле, хьекъале масех лакхара эпсар хилар бахьана долуш, и сацам тIе ца ийцира. ГIаттаман уггар жигара дакъалацархой шайн доьзалшца Россин къилбаседехьарчу губернешка, ткъа могIарернаш аренга а кхалхийна, дитира.

Иштта, дIадаханчу бIешарахь, 1825–1877-чуй шерашкахь, доьазза айъира нохчийн халкъ махкахдаккхар. И идея хIинца а кортошкахь лелайора хIокху Кавказерчу Iедалхоша а, Петарбухехь а. Иза кхочушхилча хазахетар долуш бара хIокху гуламан дакъалацархой а, областера гIалагIазкхий а. Амма оцу бIагIарчу атамана санна, шайн дагахьдерг даррехь схьаала ца хIуьттура уьш.


5


Областера зуламаш совцо гIалагIазкхийн атамана гайтина некъ ца магош йа къобалбеш, цхьа а вист ца хуьлуш, чохь тийналла хIоьттича, Ахвердов хьалагIеттира. Дагахь иза ша а чIогIа реза вара нохчий хIокху махкара дIакхалхорна. Амма хьекъалечу, мекарчу, зуламе тIаьхье хир йолчу дашах а, гIуллакхах а ларлуш волчу цунна ца лаьара и политически Iаламат доккхачу маьIне а, жоьпалле а гIуллакх, ша председателан меттиг дIалаьцна а волуш, хIокху гуламехь дийцаре дан.

– Господин атаман, кху чохь гулбелларш пачхьалкхан а, политикин а, тIеман а деятельш бац ахь балийна некъ бийцаре бан а, тIеэца а, иза, Цуьнан воккхалле императоре-м хьовха, атталла Кавказан наместнике дIахьебан а бакъо йолуш. Тхо, промышленникаш, совдегарш, лаьттан долахой, дохнан долахой ду. Дийнна халкъ махкахдаккха аьлла, сацам тIеэцар а, иза паччахье, правительстве дIакховдор а бегаше гIуллакх дац, господин атаман. Кхузахь иза дийцаре динийла хиъча а, зорбано дуьне мел ду дIасадаржор ду, кхин тIе а детташ, тIаккха иза эсдекашна, къаьсттана – большевикашна, ира герз хир ду вайна неIалт кхайкхо а, и халкъ Iедална дуьхьалдаккха а. Кхузахь вай тIеэцна сацам кхочушбан областан администрацин бакъо йолуш а, ницкъ болуш а хила беза. Оцу дозанал дехьа гIерта бакъо йац вайн.

Къамелаш деш барт хилира областан администрацис туземцийн хьокъехь хьалха тIеэцна, амма дахарехь кхочушбаза бисина цхьамогIа сацамаш хIинца кхочушбар деха.

1859-чу шарахь, тIом а сацош, Россица бинчу машаречу барта тIехь къаьсттанчу пунктаца билгалдинера нохчашкахь герз дитар. Амма тIаьхьа и герз бохаме, бале дала доьлча, мосазза а нохчашкара дIадаккха гIоьртира Iедал. ДIадаккха ницкъ ца кхаьчча, лелор дихкира. ХIокху тIаьхьарчу шерашкахь цхьацца йарташкарчу бахархошкара герз дIадаккха гIерташ меттигаш а хилира. Амма дерриг а халкъера герз дIадаккхар хIинццалц йукъа ца даьллера. Гуламан барт хилира, областехь хуьлучу дерриг а зуламийн хьоста нохчашкахь герз хилар ду, и герз цаьргара дIа ца даьккхича, хIара зуламаш цкъа а совцур дац аьлла, областан начальнике дехар дан.

Перейти на страницу:

Похожие книги

Хромой Тимур
Хромой Тимур

Это история о Тамерлане, самом жестоком из полководцев, известных миру. Жажда власти горела в его сердце и укрепляла в решимости подчинять всех и вся своей воле, никто не мог рассчитывать на снисхождение. Великий воин, прозванный Хромым Тимуром, был могущественным политиком не только на полях сражений. В своей столице Самарканде он был ловким купцом и талантливым градостроителем. Внутри расшитых золотом шатров — мудрым отцом и дедом среди интриг многочисленных наследников. «Все пространство Мира должно принадлежать лишь одному царю» — так звучало правило его жизни и основной закон легендарной империи Тамерлана.Книга первая, «Хромой Тимур» написана в 1953–1954 гг.Какие-либо примечания в книжной версии отсутствуют, хотя имеется множество относительно малоизвестных названий и терминов. Однако данный труд не является ни научным, ни научно-популярным. Это художественное произведение и, поэтому, примечания могут отвлекать от образного восприятия материала.О произведении. Изданы первые три книги, входящие в труд под общим названием «Звезды над Самаркандом». Четвертая книга тетралогии («Белый конь») не была закончена вследствие смерти С. П. Бородина в 1974 г. О ней свидетельствуют черновики и четыре написанных главы, которые, видимо, так и не были опубликованы.

Сергей Петрович Бородин

Проза / Историческая проза