Дарц

ХIокху шеран бIаьстенан йуьххьехь дуьйна, областера берриг а тIеман ницкъаш шена тIаьхьа а баьхна, Iедал халкъ хьийзо доьлча, цунна дуьхьало йан шен тоба стамйан дийзира Зеламхин. ХIинца дукха бара цуьнан байракха кIел хIитта луурш. Вербицкийн таIзархойн отрядо гергара нах байъинарш, лецнарш, зударий сийсазбинарш, керташкара бахамаш талийнарш, цIенош дагийнарш. Нохчий а, гIалгIай а. Къаьсттана дукха – гIалгIай. ХIетте а,0 Зеламхас лерина толлура шена тIевеана хIора а стаг, иза муьлхачу тайпанах ву, муьлхачу гарах, цIийнах ву, иза шена тIеваран бахьана хIун ду. ТIаккха ша резаволчуьнга Къуръан тIехь дуйнаца чIагIо йойтура массо а aгIop накъосташна тешаме хила.

Иштта, 1909-чу шеран аьхка Зеламхин байракха кIел масех бIе обарг вара. Берриг а бацара уьш герз карахь Зеламхин операцешкахь дакъалоцуш. Цхьаберш цуьнан разведчикаш бара. Цхьаболчара цунна а, цуьнан накъосташна а, церан доьзалшна а къайлабовла тешаме меттигаш латтайора, уьш кхерамах ларбора. Кхечара обаргашна герз, духар, кхачанан сурсаташ латтадора.

Шена а ца хууш, Зеламхас боккхачу барамехь партизанийн ницкъаш вовшахтоьхнера. Цуьнан обаргаш тобанашкахь цхьаьнакхетта ца бехара. Операци йан дезаш хилча, Зеламхас цхьана йа масех тобане гулбора уьш, ткъа и операци чекхйаьлча, дIасахоьцура. Уьш цхьаберш шайн доьзалшна, бахамашна тIе йухабоьрзура, ткъа Iедало лоьхурш, цхьацца-шишша, обаргашна тешамечу нахехь лаьмнашкахь къайлабовлура, шайга хаам бинччу сохьтехь Зеламхина тIаьхьахIитта кийчча.

Цундела бархI баттахь обаргашна тIаьхьа талларх, Вербицкийс лаьцнарг веккъа цхьа обарг вара – МартантIера Домбин Нукка.

ТаIзархойн къизаллина дуьхьал хьокъалла боллу бекхам оьцура Зеламхас. Лаьмнашкахь, хьаннашкахь кIелонаш йеш, цIеххьана тIелетарш деш, отрядашна даккхий дараш дора цо. Цул совнаха, ша Вербицкийх ца кхоьрийла хаийта, дийнан делккъехь а, буьйсанна а БуритIа, Соьлжа-ГIала чу а воьдий, хьолахой талабора. ХIокху бархI баттахь Соьлжа-ГIалара хьерийн долахо Проханов, совдегар Резаков, Кроликан складаш, Симоновн гIapaйаьлла туька, кхин дуккха а хьолахой талийнера цо.

Амма къаьсттана йоккха гIoвгIa йаьккхира областехь 1910-чу шеран 8-чу январехь Зеламхас Соьлжа-ГIаларчу станцина динчу тIелатаро. Иза Iаламат майра а, кхераме а тIелатар дара. ХIунда аьлча станци гIали чохь йара, иза ларйеш стражникаш бара, царал совнаха, оцу станцех хоттайеллачу Грозненски станицехь герзех воттавелла масех бIе гIалагIазкхи вара. Соьлжа-ГIали чохь долу эскаран дакъош-м хьехор а дацара.

Буьйса шийла йара, йуьхь а морцуш. БIаьргаш а, марош а доцурш, йуьхь дIакъовлуш, коьртех башлакхаш а хьарчийна, станцина гергакхаьчча, шайн говраш цхьана жимачу боьрахь шина накъостаца а йитина, йуьйлина тоьпаш кара а лаьцна, вовшашна йуккъехь ткъех гIулч йукъ а йуьтуш, меллаша станци чу бахара уьш. Массарел а хьалха Зеламха а, гIалгIайн Саламбек а, ишхойн Жабраил а, царна тIаьхьа Аюб, Абубакар, АнагIеран Жамаьлда, Баматгери-Хьаьжин Iела а вара. Станци а, станица а набарна дIатийнера. Когаш кIел йамартлонца цIийзара ло. XIopш вокзалана тIекхочуш гина машинист, орца ала гIоьртича, Саламбека шаьлта тоьхна вийра. ГIовгIа хезна, схьаиккхинчу шина стражниках цхьаъ вийра, важа, чIогIа чов йина, охьавожийра. Обаргаш вокзала чу бевлча, кхеравелла телеграфист, шершшина, стоьла кIел вахара. Иза кхераме воцийла хууш, цунна зулам ца дира обаргаша. Амма телеграфан а, телефонан а аппаратийн серий хедийра.

Уггар хала болх кассин цIа чохь карийра царна. Цкъа тIехула эчиг тоьхна неI йохо дийзира. Иза-м неIсагIина а, неIарна а йуккъе лом доьллина, саттийна, схьайиллира цара. Стоммачу эчиган ши сейф схьайелла гIерташ, дуккха а къахьега дийзира. Цкъа булий, варзап йеттара, и вокзал йекош. ТIаккха даIамца догIанан гуо хадо гIертара, тIаккха лом сеттадора. Хьалхарчу неIарш чухула шолгIанаш а хиллера.

Зеламха сих-сиха неIаре хIуттура:

– Шу довла ца дохку?

– ХIинца цхьа хIума хуьлуш доллу хIокхунах!

Цхьана сохьтехь къахьегча, шина а сейфан арахьара а, чухулара а неIарш схьайеллайелира. Чохь ахча Iуьллура, таппашка а нисдина, тIехула тIийригаш а йихкина. Уьш сихха гали чу кхийсира Саламбека а, Жабраила а.

Вокзалана гонаха массанхьа а тоьпаш йевлира.

– Девллий шу?

– Девлла!

– Же, ма Iелаш! Гучудевлла вай!

Тоьпаш йеттарш эххар а самабевлла станицера гIалагIазкхий бара. Йуьхьанца хиллачух ца кхеташ, хIаваэ хьала йеттара цара, тIаккха вокзалера схьабогIу обаргаш гича, цхьаберш дуьхьал а бевлла, тIеетта буьйлира. Амма уьш саметта а баьхкина, вовшах а кхетта, тIаьхьабовла кхиале, дуьхьалнисвелларг, тухий, вожош йа эккхош, шайн говраш тIе а бахана, хаьхкина дIабахара обаргаш.

Вокзалан кассера 18000 сом ахча даьхьира цара.

ГIала хаам бича, станце кхечира Соьлжа-ГIалин округан начальник подполковник Стрижев а, оцу буьйсанна гIалахь нисвелла Вербицкий а, цуьнан метта таллархойн ханна отрядан начальник хIоттийна полковник Веселовский а. Салтийн а, гIалагIазкхийн а орца даьккхира цара обаргашна тIаьхьа. Амма Зеламха шен накъосташца тоххара лаьмнашка воьллера…

4