Дарц

ТIаьххьара цхьацца рюмка коньяк а, цхьацца кофе а мелча, хIусамден Iодика а йина, дегаза буьрса дарц хьийзочу аравелира Липранди.

ХХVI корта. Iелин кхоллам

Къонах бохамехь вевза.

Ф. Вольтер

1

И аьхке а дIайахара, Гати-Юьрта хIара ду аьлла, керланиг ца дохьуш. Цхьа кIира хьалха регIа баханчу нахана Iаьрчхехь, до санна вистина, шен тоьли чохь велла Iуьллуш карийра Мусха. Иза тийна дIа а воьллина, цхьана дийнахь тезет-белхар а латтийна, бутт балале вицвира наха.

Крымера схьа кехат деара Мударан а. Шаьш могаш ду, болх къинхьегаме а бац, Iелас бийцинчу помещикийн бахамаш ларбичахьана, даа-мала а, тIедуха а ду. Амма сагатло. Делахь а, сатоха деза. ТIелаьцна хан чекх ца йаьлча, цIа догIийла йац. Шаьш бертахь йа бертаза цIа дало нохчийн йарташна тIера шайна тIаьхьаваийтина Гермачигара Визин Хьомстха, лаьцна, цигахь набахти воьллина бохуш, йаздора цо.

Iусманца ирзе а вахана, суьйранна чувеанчу Iелина цIахь шега деана кехат карийра.

БIаьрг ма-кхийтти, хиира цунна, иза шен накъосташкара дуйла.

Кехат Николазера дара.

Цо хIун йаздо хьажа сатесначу Iелас, тIера сов бедар дIа а йаккхале, туьлуш лаьтта ламаз а дитина, охьахиъна, конверт схьайиллира.

«Суна хаьа, со тийна Iарна хьо оьгIазвахана хир вуйла. Хьуна ма хаьа тхоьгара хьал, тхо тхешан лаамехь нах цахилар. Бехк ма биллалахь суна.

Оха хьоьга йийцина зама тIекхача герга йу. Йерриг Россехь йаккхийчу шахьаршкахь белхалой герзаца гIовтта кечлуш бу. Кху аьхка дуьйна хьолахошца къийсам латтош бу тхан ахархой а. Хьуна уьш дерриг хууш хила тарло. Революцин байракха кIел, маршонехьа латточу къийсамехь цхьаьнакхетар ду вайн мехкан дерриг а къинхьегаме адамаш. Тхоьца хир бу оьрсий, гуьржий, эрмалой, азербайджанцаш, украинцаш, ламанхой, кхиберш. Церан массеран Iалашо цхьаъ йу: дерриг халкъашна ирсе, токхе, нийса дахар кхоллар. Амма хьоладайшкахь хIинца а боккха ницкъ бу. Цара питанаш туьйсу къаьмнашна йуккъе. Йамарт а хилла, тхох дIакъаьстина тхан партехь болчу нехан цхьа тоба. Царах меньшевикаш олу. Большевикех бен ма тешалахь, уьш бу хьуна къинхьегамхошна, къаьмнашна маршо а, нийсо а лоьхурш. Ткъа Ленинах, оцу башхачу стагах, ас дуьйцур ду хьуна, вай вовшахкхетча.

Хьоьга кхаъ боккху ас: вайн Петр дукха хан йоццуш лечкъина цIa веана каторгера. Тхойша цхьаьна ву. Доггах мара а вуллуш, хьан майра куьг лаца хьаьгна тхойша.

Ткъа хIун деш бу нохчий? Тхуна хезна, шун цигахь а Iедалца девнаш хуьлу бохуш. Варийлаш, ларлуш хилалаш, шаьш Iexa ма дайталаш. Миша а, Кирилл а маьрша ву. Россехь шайн гIуллакхдеш бохку уьш. Датико хIинца а каторгехь ву.

Тхоьгара довха маршалла ло вайн вежаршка – нохчашка. Петр, Николаз».

Iелас йух-йуха а доьшура и кехат. Цунна дицделлера тилла даьлла ламаз а, шен мацвалар а. Ца хааделира кIез-кIезиг малхбузехьа, регIал тIехьa, де къайладолуш а. Цуьнан ойланаш генарчу Гуьржех, лаьмнашца кхерстара. Хеталора, и кехат доьшуш, шена и шиъ гуш, цаьршиннан къамел шена хезаш санна.

Коьрте хьийзачу ойланаша наб дIайаьхьнера цуьнан.

Сибрехь волуш Iелас нийат динера, нагахь ша мацца а цкъа даймахка цIа а верзахь, могашалла а хилахь, Хонкара а вахана, цигахь дозанехь вийна дIавоьллинчу шен вешин Аьрзун а, цуьнан доттагIчун Чорин а кешнашна тIехIотта. И шен нийат дицделла ца Iapa иза. Амма и кхочушдар дIатеттира Нохчийчохь хIоьттинчу чолхечу хьоло. Иштта чолхе хьал дара хIетахь гуьржийн, эрмалойн мехкашкахь а. Цкъа хьалха – революци, тIаккха – ахархойн гIовттамаш, белхалойн забастовкаш, стачкаш. Оцу хьелашкахь кхераме дара Хонкара ваха новкъавала. Сибрехь шеца хан йаьккхинчу шина накъостера кехат деача, и шен нийат кхочушдан сацам хилира цуьнан. Цига дIасавоьдуш Петр, Николаз гур ву. Нийсса аьлча, хIapa йурт къахьйеллера цунна. Дера, хIокхуьнгара сингаттам хуучу наха мосазза а цуьнга зуда йалор а ма хьахийнера. Йуьртара а, гондIарчу йарташкара а хIокхуьнан хенара, хIокхул къона а, куьце а, оьзда а, хIокхуьнга бахка реза а болуш зударий ма хьехабора. Амма Iелас, баркалла а олий, гIиллакхехь совцадора и къамелаш. Хилларг шена эхь долуш гIуллакх дацахь а, цунна хала дара Айзин маре йахар дицдан. Шa цхьана мосазза вуьсу, цуьнан шен бертаза дагаоьхура шаьшшиннан къона хан, доза доцуш боккха безам, кхолламо къестош, вовшех хьоьгуш, вовшашка сатуьйсуш йаьккхина хан. Къанделлачу хенахь шаьшшиннан дегнашна хилла чевнаш.

И чевнаш хенан йохалла йерзаре сатуьйсура цо. Амма уьш ца йоьрзура. Уьш шеца коша хьур йу Iелас. Цхьана ханна йуьртара дIаваьлча, мелла а сакъерадаларе дог а дохура цо. АьрзугIеран кешнашна тIехIоттар а хир. Хонкарахь Аьрзун кIант Мохьмад кароре дог а дохура цо.