Читаем Дойду ахтылана полностью

Дойду ахтылана

ПАРТИЯ ТУУНАН ЫРЫАКх мыраан клгэ аларга ттэлнэ чэлгийэр биэрэгэр,Колхозтаах хочоо, бу дьоллоох дойдугартн биир ырыа дьиэрэйэр.Срэхтэн тахсаллар ол ырыа тыллара,Ырыаа партия туойуллар.Аан дойду билбэтэх махтала, тапталаЭтиллэр ол ырыа тылыгар:– Уйгулаах олоххо, бу дьолго, клгэКоммунист партия тиэрпитэ,Баттанан олорбут сахаа, эбэээКэхтибэт кэскили биэрбитэ.– Туойуоу, сахалар, кыайыыттан кыайыыгаТиэрдээччи партия сирдьити,Мээйтэн инибэт, ыардартан чаыйбатКоммунист дуулаа кэккэтин.Кылбаарар кыыс кэрэ лнэм биэрэгэрОл ырыа сатарыы дуорайар.Колхозтаах хочобор ол кл сахаларПартия сирдьити туойаллар.НУУЧЧАЛЫЫ МИН БИЛИИМЯ русский бы выучил только за то,что им разговаривал Ленин.В. МаяковскийМин сахабын.Мин ырыамСахалыыСатарыыр,Баай тыл – мин тылым,Ол эрээри ардыгар…(Ардыгар, атастар)Дьадайар,Тардыастыыр.Оччоо дууабарОргуйар санаабынНууччалыы тобулан,Толорон туойабын,НууччалыыБаай тыллаах буоламмын.Долгуйбут дууабарНууччалыы чочулланНомоон дороотторТохтоллор,СахалыыСатарыыр туугар!Мин ырыамСахалыыСатарыыр,НууччалыыМин тыллаах буоламмын,Аан дойду рэин,Аан дойду талаар баатынБарытын истэбин,Барытын билэбин,НууччалыыТыл баайдаах буоламмын.НууччалыыСаарар буоламмын,Доордуу дьоннордуун,Негрдиин, маврдыын –Сс араас омуктуунСбэбин холбуубун,Срэхпин холбуубун.НууччалыыСаарар буоламмын,Аан дойду кй гсЭйэни кмскр дьонунуун– МИР! – диэммин билсэбин. –– Миру – мир! – дээбин.НууччалыыМин тыллаах буоламмын,Аан дойду эйэлээх дьонноройдллэр мин тылбын.Нууччалыы мин тылым –Мин улуу Ийэ дойдумСс быраат холбоспут,Сс омук кэргэнэОхсуар, лэлиир,Кэпсэтэр баай тыла,Партия норуоттуун,Аан дойду дьонунуунКэпсэтэр кн тыла –Нууччалыы мин тылым!Кн Ленин нууччалыырэтэр, ыырар,Саарар баай тылынКлгэ тардыар,Кн диэки талаарАан дойду биирии,Долгуйа ииллиир.Нууччалыы мин тылым –Мин иккис эрчимим,Мин баайым,Мин кыаым,Мин ргс кылааным,Мин ктр кынатым –Нууччалыы мин тылым!Мин ырыам ардыгарНууччалыы чочулларСахалыыкстээхтик,Саатык,эрдээхтикСатарыыр туугар.ЫРЫАЛАР НААДАЛАРПоэккаОо, поэт, эн ыллаа хабара муунан,Ийэ дойду саарар набаата буолаын,Бииги йэбит аар аатын арбыйан,Аан дойду сиксигэр таранар хаыынан!Ууга биллибэт уйгулаах дойдубарКрэгэй чыычаахтыы кллк туйаарар,Бииги олохпут мичилэ буоланнар,Буураны мээстэр ырыалар наадалар!Трактор кллх эдэркээн колхозтаахКмэйин муунан ктр ырыата,Срн киэээ сынньанар блэкУоуттан тэрбэт дороонноох ырыата!Ыанньыксыт дьахтарым чараым быыыгарСанаатын долгутар сайаас ырыата,Эр-хорсун киибит охсууу уотугарКдэин ктр чаылан ырыата!Хаарчахтан хаайтарбат, мээйтэн инибэт,Аан дойду сиксигин тыал курдук арарар,Хаан да эргэрбэт, сир курдук чэлгийэрХотойдуу куорсуннаах хоооннор наадалар!Кыргыска кырыктыыр, лээ ктэр,Кыайыыга кынаттыыр, олоу киэргэтэр,Этитэн эрчимнээх, кмлтэн кдэхтээхБойобуой ырыалар бииэхэ наадалар!Бу ырыа срээ, бу ырыа кыната –Тапталлаах партия норуокка саата!Ырыабыт хас тыла, тлннх эрчимэСылаастык сатардын норуотун срээр!ДЕПУТАТЫ АТААРЫЫДолгууса сыараа клллэнТурдулар торуойка дьоруолар.Ыанньыксыт кыратык долгуйар…Ыанньыксыт айаа хомунар.Дьонноро кинини таллылар,– Депутат буол, ообут, – диэтилэр.Дьокуускай куоракка атаара,Дьонноро бтнн кэллилэр.Дьгэлэр, ыанньыксыт кыргыттар,Кинини тулалыы ктллр,Дооттор, сылгыыт уолаттар,Долгуйа сэмэйдик крллр.Алаапый эмээхсин алаадьы,Ас астаан, ыык диэн аалла.Доропуун «быытын былаанын»Туруорсан крр диэн туттарда.– Ообут, этээ сырыт, – диэнОхоноос оонньор сбэлиир:– Бар дьону баатын билэин,Барытын мунньахха кэпсээр, – диир.Намыйаан, кыыынан киэмсийэ,Наыллык, намыыннык мичээрдиир:– Намчы да сарыннаах кииэхэлэхпит гн баас, – диир.Долгууса сыаралаах дьоруоларДьоруонан тэрэн бардылар.Депутат бэйэтэ салайар,Депутат кыратык долгуйар.йгэр гс да былааннар,Сс кии сбэтэ тмллэр…Дьэргээ, тэлимнии хааллыларТэтинэр, чэпчэки тэтинэр.ТУУНДАРААТугу да тулуппатмуутуур буураТуундара ньуурунсууйар,ыраастыыр.Тыынар тыыннаахтыын былдьаыгар куотар,Ханна эмэхаспаы булан саар.Силлиэлээх туундара оолоро бэлКылбары маан кырсалар кирийбиттэр…Буураыт курдук,буураны быыынанАрай ыт кллрхарбаан истилэр.Хоуун айаакинилэри ким ыытта?Ханна срдлэрбу айылаах?Буураа муммаккаыт кллрТиийиэхтэрэ дуоол аналлаах,Кумах куйаарга чокуур тооромооСтэрин курдук,киэ туундарааСоотох турар тордох урааа?!Ким,ханнык хоодуот срэхтээхХоуун хотойдуу айаа турда?Кини бу туохмодун крэхтээхТугу эккирэттэ,туохха дьулуста?Тргэн сыараа бухатыыр буолбатах,Ыттары тиэтэтэркыыс оо саата.Намчы бэйэлээх,наыл быыылаахДоктор иэр,Мария Ивановна,Нуучча кыыын талыы нарына.Кини Москваа скээбитэ,Москваа рэин бтэрбитэ.КиниСаха сиригэр кэлэнБухатыырдар айаннарын айаннаата,Сахалары кытары кэргэнниэн,Сахалыы саарда,сахалыы ыллаата.Норуот тапталынан кынаттанан,Норуот ытыктабылынан кс саланан,Куттаммат буолла кини буураттан,Аартыга суохтуундара айаныттан.Кинини крсллр уун суолугарБулчуттар,табаыттар,балыксыттар.– Табаарыс! – диэн рэ тоуйаллар,– Уйбаанабына! – диэн ытыктааныыраллар.Ханна эрэ ыраах,рэх баыгар,Булчут оото ыараханнык ыалдьыбыт.Онно Уйбаанабынаны ыырбыттар.– Абырыа, – дииллэр, – Уйбаанабынабыт!Тугу да тулуппат муутуур буураТуундара ньуурунсууйар,ыраастыыр…Оону быыаарыМосква кыыаБуураны быыынанэрдээхтик айанныыр.СААСКмс сардаам тэн сатыылаатаСрннэн тыынар ийэ буорбар,Саа тыллар ачам салаатаХамсыы-хамсыы нэн барар.Эти тыаынан эсэн таыстылар сонуоктарбар трактордар,Харыларын ньыппарынан, эдэр дьоннорСааы крсэ салайдылар.Саыл сыыыларга сайаас тыаллыынСааскы ыыым крээ турда,Кннээх халлааа гс да чыычаах ыллыыр,т да кн ннэ мин дойдубар!ЫАМрдк тннктээх титииккэЫнахтар кэбиннилэр,Ыан бтххэ тиийбэккэ,Ньирэйдэр мстлэр.Ньирэй ымсыырбыт хараарИйэтин минньигэс тэОйуулаах ыаайа айаарКнньнэн кгэннии срдэ.Имигэс-имигэстик имитэн,Наыл-наыллык тардыалаан,Ыанньыксыт рйэх илиитэЫаммытынан хойуу тнэнЫаас-ыааы толордо.Араас илгэнэн туоланТурдулар оуордаах ыаастар,Ыллаан барда аныгы тылынанБыйа туунан сэппэрээтэр.чгэйиэн саппыйа саадьаайНьирэй тигиилээн ойороЫрыа аргыстаах кыргыттардаахБаай колхоз сайылыгар.АТ СРТЭ(1948 с. к срд)Тыыынчанан одуулуур,Айманар дьон хараарСаыл кэрэ, дьаыл буулуурАт сылгы мхс турар.Ол ат гс срдгэУлуус-улуус ааттаахтарынТаыыра суох инникилээнТардыылаах диэн аатырбыта.Бгн Тардыылаах аатыгар,Тардыылаахтыын сырыыннара,Оорон, чочуйан аалбыттарУон оройуон ааттаахтарын.Сыгынньах болгуо быччыаБыыра курдук быыппастыгас,Сыыыга сыспай сиэллээиСыыдамынан сыыарбатахСындыыс диэн Нам ааттааынСыыары тутан ааллылар.Ньалака сиэлинэн оонньуу,Трт туйаынан охсуолуу,Кугас тураас СардамаХончоуйан таыста.Сылгылар мээрэйдээстк крсэллэр.Чиччигинии мхс иэнБиэтэккэ тэнээллэр.Былаах тстэ. Буор ытыллар…Хаыл хамсаныылар…Субурус гынан хааллыларОочо-куйаар кутуруктар.Айа кирсинии ууннулар,Ахсымнык кыырайа ойдулар.Илин тиийэн иэттэстилэр,Илин-кэлин тстлэр.Крчч дьон иийэр,Онтон айдаан-ньиргиэр турар:– Ойоолоон эрэр Сындыыс…– Устатынан атта Сындыыс…– Таыыр диэни билэ иликТардыылаах таылынна…– Сардамаыт кимэр эбит…– Сындыыс тардылынна.– Бэйи, тохтоо, ТардыылаахМуурдана илик… ыраах!– Кимэн киирэр…– Эмэн эрэр…Трибуна силлиэрэр:– Тиэх уста, – дээллэр.– Аттар атта…– Сындыыс холку…Биэтэк чугааата.Эрчимнээх ураа, ыыы-хаыыЭймэнийэ турдаына,Кутуругунан оонньуу-оонньуу,Куотан таыста Нам ааттааа.Тыыынчанан ах бара срДьон хараын ортотугарРеспубликам тимир кгччрАаттаах ата оонньуу турар.Барыта быччы, сындаа, ииир –Мындыр маастар ооуута,рдк мындаата – тэбэр киил,Араа – халлаан кустуга.

* * *

Халлааны хайа суруйар,Халлааа тайанан турарКлмрдэс рдк дьиэлэрКн тахсыытыгар дьиктилэр.Мин хаамабын дьон блр,Бу аарыма тутуулары с.Мин дойдубар, Саха сиригэр,нхтэрэ эбээт маннык дьиэлэр.Соуруу устар сэдэх былыттарКинилэр чыпчаалларын аалаллар.Былыттар устубаттар,бу дьиэлэр усталлар,Хараабыл буоланнар,хоту,мин дойдубар!

* * *

Взгляни на Кремль – и станет легче.Сильва КапутикянБыраатым барда…Соотох хааллымЧаылхай Москва биир чуумпу хоугар.Тулабар – кр,уйгу,таырдьа чгэй,Оттон мин чуумпуга соотох олордум.Дойдубун санаатым:Чысхааннаах эрээри,чаылхай халлааннаах,Тэйиччи эрээри,бу турар аартыктаахДойдубун,дьоннорбун,ктэр лэбин.Ахтылан ырыата,Тэийбэт санаалар,Нап-намыын долгуйуу дууабынкуустулар…Мин турдум.Арыйдым сабыылаах тннкпн:…Киэээи Москваиннибэр дьиримниир.Ктэр кйгрэмуоралыы ньирилиир.Кремль…Ол онно улахан дыбарыасДьикти сымнаас сырдыга сыдьаайар,Рубин сулустарМосква рднэнЫыра, уруйдуу,ктэ турдулар.Москва…Оо, дьикти…Мин санаам дьэгдьийдэ,Мин ырыам ыбыста,ахтылан сайанна.Мин биллимМосква миэхэ кэрэтин,Мин тоо ртнкиниэхэ кэлэрбин.МЕТРО ТУТААЧЧЫТАИскусство ооуутун кр-астына,Норуот кн с-махтайа,Бииги турабытсир тгэин дыбарыаыгар,Москва метротун биир станциятыгар.– Ким бу бэйэлээх крбэ мыраамарыСгэн-ктн дьаптайбыта буолуой,Ким уустук хараа,ким нарын тарбааОйуулаан-оуордаан оорбута буолуой,Атах сылайарбу киэ киэлийэлэрин,Харах саатарбу килбиэннэрин?!– Бииги, – диэтэкыыл бэргээлээх,Куорма таастаах контролеркыысчаан, –Бииги оорбуппут – комсомольскайбиригээдэ…Мичээрдии турдаметро тутааччыта.ПУШКИН ПАМЯТНИГАТверской бульвар мастараДьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.Уран тыл аптаах маастараУлуу Пушкин онно турар.Кини турар ньургун бэйэтэ,Нуучча норуотун ытык ыччата.р эдэр, р эрдээх,р будьурхай баттахтаах.Кини кырдьыбат айымньылараМин дойдубар, Саха сиригэр,Убай уруйунуу рэтэ, ыыра,Сахалыы сатараан тэнийэллэр.Кинини ааан, киниэхэ рэнэнСахалыы мин ырыаыт буолбутум,Ол иин бгн манна кэлэмминКинини кэриэстээн сн турдум.Уран тыл аптаах маастараУлуу Пушкин тыыннаах турар.Тверской бульвар мастараДьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.

* * *

Бээээ улахан рэх дьиэтиттэнБиир студены атаардыбытСаха сиригэр.Москва, ийэ кэриэтэ,Итиитик да атаарар эбитИиппит дьонун:туох баарМлйн сырдык уоттарынанУмнуллубаттык сандаарар,Баарбыкка дылыол уол бу сырдыгыДууатыгар иэрэнилдьэригэрОл ыраахСаха сиригэр.Ол уол турдауон этээс рдгэрУлуу Москвалыын бырастыылаа:– Бырастыы, – диэтэ, – иитиллибитбиигим… –Киэн туттар долгуйбут куолаынан,Уруйдуур курдук, андаайар курдук.Оттон Москваалгыстаах сырдыгынанАтаара хааллаол саханы.ЛЕНИН ХАЙАТЫГАР…Кн трр кмс хайата…Саха олохотуттанМоскваа Ленин хайатыгар тутулларАан дойду басты рэин дьиэтигэрМин крсбтм бу дьиэни тутуарКырдьаас маастары лэ гэнигэр.Бу дьиэни тутуар дьолломмутун туунанМиэхэ кэпсээбитэ кырдьаас маастар:– Тутабыт, – диэбитэ, – партия ыйыытынан!Киэн туттуу баара кини куолаыгар.– Манна дуо, дооор? Атом араас диэн кыра.Манна иккис кн тртхтэрэ,Эн дойду дьыбар-чысхаан, муус кырыа,Тымныы айылатын ириэриэхтэрэ.Манна кэлэн дьоллоохтук рэниэхтэрэЭн хара харахтаах ыччаттары.Кн тртрг, айыланы кыайан,Муустаах муора мууун ириэрэргэ.Кэлэр йэлэр кэскиллэрин тэрийэ,Кини турара кирпииччэ быыыгар,р бытык быыынан мичилийэ,Кх хараа эдэрдии чаылыйа.Москваа Ленин хайатыгар тутулларУлахан университекка тураммын,йд тстмСаха норуотун номоор ахтылларКн трр кмс хайатын.

* * *

Бухара эмирэ аатыранОлорбут дыбарыас дьиэтигэр:– Табаарыс, бииэхэ таарыйан,Сркээн, тохтоон аас, – диэтилэрОл эмир сркр сиригэр.Кэлтэгэй ыйдары бысталаанКиэргэппит хосторун аайытын,Гарема крбтм баай талаанУус-уран илиитин айыытын:Илии истиэнэ ойуутун.Ол ыйдар бтнн кмстэр,ксн да илии сибэкки…Ол онно уруйдуу крстэСаханы сынньанар эбэки,Грузин, белорус, кореянка.Баттанан олорбут харааУон омук дьолломмут дьоннороКм ыыахтыыр фонтаа,Клккэ сркээн олорон,Туойбуппут дойдубут туунан.Мин дьиэбэр хойутаан барабын.Бу р ргй гэрКэм-кэрдии ааарын умнаын:Кавказка уу нуурал киээлэрСрннэр, этиэхтэн кэрэлэр.Бухара эмирэ аатыранОлорбут дыбарыас дьиэтигэрСаханы атастыы атааран,Уон омук маанытын сиэринэн,Уруйдуу, ыыра истилэр.ЛЕРМОНТОВ ОЧУОАДьон булан ааттыыллар:Биир тылга дири суолтаны,Бтн хартыынаны биэрэри сатыыллар.Кр бу очуос аарыманы:Ама суох диэ дуо поэты санатарТуох эрэ рдк, туох эрэ дири?!Халлааа харбаар,Халлаанныын хатыарМодун кс баар буолбаатБу турар таас бухатыырга?!РИЦА КЛГЭКырдьаас Кавказ хаардаах араыгар,Сир дьикти муннугар ытынным.Бу кл срэи сркэтэрТымныы салгынынан тыынным,Дьэкир ыраас уутунан сууннум.Бу ырайы, бу кл Рица диэнКыыс нарын аатынан ааттаабыттарУонна ол кыыс уобараа лбтн диэнНоруот номоо, ырыа оорбуттар.Рица кимин, кини мссннйэлэр саба халыйбыттар…Ол эрээри бу клгэ крбнКини бу хайалары сырдатарКэрэ бэйэтин, хаарыан хараын,Бу кллэээр дири, бу халлааннааар рдкКини лбт йэлээх тапталынЭдэр срэхпинэн таайабын.

* * *

Кэпсээ, кэпсээ, мин саа доорум,Таптыыр дойду – Грузия туунан.Эн тылгын барытын билбэт да буолуум,Син биир сэээрэн, истэн олоруом.Таас рэх дохсун крээнин тыаа,Соловей тойуга, хайа тыала,Кыыс ырыата ардыгар дуорайар –Барытын истэбин эн куоласкар.Оттон хараххар муустаах чыпчаалларКмст килбиэннэрэ чаыллар,Арыт кстллр роза сыыылар,Кн уоттаах садтар, р куораттар.Кстн кэлэллэр сэргиир санаабарКуба кыргыттар, хотой уолаттар.Кэпсээ, кэпсээ, мин саа доорум,Син биир йдм – грузинныы да буоллун.ЛНЭ ЭБЭКЭММин кн крбтм,Мин манна ммтм –Бу налыы сыыыбар,Бу чара аларбар.рэниэххэ, нххэчгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.Мин лэ ртн,Мин олох кндтнБилбитим чэлгийэрБу кытыл сирдэрбэр.лэлиэххэ, рххэчгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.Мин сырдык тапталбын,Мин хоуун хотойбунБулбутум, сэгэрдэр,Бу рс биэрэгэр.рдк таптал биигэ,чгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.Дьолунан толору,рнэн ситэри –Ким маннык дойдунуТаптаабат буолуоай?!ткэн дьоннордоохчгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.ЫЫАХХА ЫЫРЫЫСибэккинэн симээммит,Сэлэ чэчир астыбыт,р астаах сири иитТлгэтин тартыбыт.Саамал кымыс ыыаар«Сайдыы» колхоз ыырар.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Оонньуулаахтыын оонньоорУолан дьоннор гстэр,Кыраыабай оолор,Кыргыттар да дэлэйдэр.Крдх эдэр кииэхэКр-нар дэлэй бииэхэ.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Олохоут оонньорОлбох булан олорор,Сэлээргэ бэлэмнэрСэргэх сээркээн сээннэр.Сайдам-дьэллэм кииэхэСолун элбэх бииэхэ.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Кытыт сылгы кымыаКырылаччы кутуллар.Субай, харта сокуускаСойон, тупсан тураллар.Аам аас кииэхэАс-л дэлэй бииэхэ.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Асчыт талыы кыргыттарАйах тутан ктэллэр,Тустуук, быый уолаттарДооттору кэтииллэр.Уйгу-быйа ыыаарУлуу колхоз ыырар.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!ТУТУУ ЫРЫАТАСаа тутуу таыгарСардааны крсэ,Ыллаан-туойан баралларЭрбии, сгэ, тйэ.Салгын, саа бэс сытаСайан киирэр срэххэр,чгэйин тутуу туталмнээ туруохха.Устурууум кблэТохтобула суох ктр.Айар-тутар кх лэЫрыа буолан дьиэрэйэр.Эмэирбит дьиэ сууллун –Эргэни аыммаппыт,Бэтилиэткэ толоонунСаанан сандаардыахпыт.Суоруллубут тииттэримСолотуулаах курдуктар,Ыпсарыллан, килбэйэн,Истиэнэлэр нэллэр.ХОДУААОхсуллубут кх от сытаХодуаа таранар.Отчут дьгэ кыргыттарр туллук курдуктар:мэр-чмэр хаамсаллар,грк-тгрк крллр.Уун субуу, сыыр курдук,Утуу-субуу тардыллар.Массыынаыт кыргыттарМаан туллук курдуктар:Элэнэстэр, тргэттэр,Имигэстик тутталлар.чгэйин кх сайыннбтн хомуйар!лэлии сылдьар кыргыттарр туллук курдуктар:рэ-кт туойбуттар,грк-тгрк крбттэр.КИНИ ДИИЛЛЭРОуокайга оо дьоннорОонньуулара тахсыбат,Сырдык дьиэттэн эдэр дьоннорХарахтара арахпат.– Кимий? – диибин,– Кини! – дииллэр,Кими эрэ кэтииллэр.– Тугуй? – диибин,– Тулуй! – дииллэр,Тугу эрэ кистииллэр.Дьоннор бары бэркиииллэр,Бары рэ кэпсииллэр:– Кини манна кэлиэ, – дииллэр,Кими эрэ кэтииллэр.– Кимий? – диибин,– Кини! – дииллэр,Кини аатын эппэттэр.– Тугуй? – диибин,– Тулуй! – дииллэр,Тугу эрэ кистииллэр.Ферма дьиэтин сырдык аанаАылларын кытары:– Иэр, – дииллэр талыы-мааныЭдэр кыыы дьон бары.– Кимий? – диибин,– Кини! – дииллэр, –Кэрэхсэллээх киибит;– Тугуй? – диибин,– Герой! – дииллэр, –Туйгун кии, ыанньыксыт.БУЛЧУТХара бараан кыыс ахтар,Хараа мичилийэ,Кн-тн улам ыраатарКнд сэгэттэйин.Ол уол гс рэхтэри,Киэ Сибиири тэлэр,Булт сойуотугар киниСир сиксигэр тиийэр.Алдаа тахсан тииниир,Сиинээ саыллыыр,Сур брн сойуолуур,Токоо саарбалыыр.Ханна да кнд кии –Бар дьон рэ крср.Кырдьаас дьоо киниОолоро буолар.Оттон кэрэ кыргыттар,Илиилэрин биэрэннэр,Ээрдэлии крсллрМинньигэс мичээринэнУонна уун суолугар,Уйадыйа ыллыы,Сайыа хаалаахтыыллар,Саата суох алгыы.АЛААСКА, МИН ЫАЛЛЫЫ КОЛХОЗПАРАлааска, мин ыаллыы колхозпар,Аатырбыт сылгыыт кии баар,Ол кии хотойдуу хараарДууабын туттардым быыылаах.Кынаттаах туус маан атынанКытылбар кттэн ааарын,Санааргыы, бтэйдии сайыа,Саата суох крн хаалабын.Оуокай саалаан чоргуйан,Оуйа-доуйа дугунан,клээн битийэн барарынрэ дуу, с дуу крбн.Кинини мин илэ крдбн,Кинини мин тээн крбн,Суоугар бтэйдии ахтабын,Баарыгар тылбыттан матабын.чгэй хараын алыба,чгэй тл курдук, манньытар,Тапталы мин билэ илигим…Тапталым ама эн инигин?!ЫЛЛАА, ЫЛЛАА, ДООчЧУГУОМЫллаа, ыллаа, дооччугуом,Ыйдаа киээ буолла,рс нарын долгуннарынУуоргу тыаа рдэ.Ыллаа хайдах кэрэ кыыыБулчут уол таптаабытын,Тапталын кыыс таайымынаБулчуту мунаабытын.Ыллаа уол кыыс билиниитинр да р кэтэспитинУонна сэрии силлиэтигэрТапталын илдьибитин.Ыллаа онно буойун кииЭрдээхтик кыргыспытын.Ол кыыс сырдык мсснэСэриигэ сылдьыспытын.Ыллаа сэрии хонуутуттанЭргийэн уолбут кээлтин,Кинини кыыс крсбтнМинньигэс мичээринэн.Ыллаа, ыллаа, дооччугуом,Ыйдаа киээ буолла,Нарын таптал тойугунанТаптыыр срэим туолла.АТААРЫЫКн киирэн айан суолунКиэээи барык сабар.Кыыс ыраах барар уолунАтаарар чааа буолар.Кыыс: «Кэлээр, кнд сэгэр,Кэиилээх ктм», – диэтэ.Онуоха уол ыйытар:«Ол тугу ууруо этэй?»«Мин уурсуом лэм рдкКыайыылаах тааарыытын,Мин уурсуом рдк нМинньигэс алаадьытын».Сиэттиэн аргыый аайСрэ хаамар бэрдин,Араарар айан суолаЫраата тспэт буолан…Кэпсэтэр тгэн кэмчи…Уол кыыы аргыый кууста.«Ктээр, кэрэ киим,Хайаан да кэлиэм!» – диэтэ.ЭДЬИИЙДЭРИЭМ, КЭРЭ КЫЫС…Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыскими ктэрий?Суолга кдэн ктрнтоо кэтээрий?Ктэр дуу таптыыр срэхсэмэй биллэриитин,Биитэр ыраах сиртэн иэрэдэр сэрииитин?Тоо кини лээр инникиний?Тоо «эйэ» диэн тылыордук биириирий?Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыскими ктэрий?Тоо эйэ ырыатынуоуттан тэрбэтий?ЫРЫААлдан кмн килбиэнэАралыйдаа диэбитим,Арыылаах алаас киэ иэнэАлтан отунан симэммит.Нарын бэйэлээх хатыымНамылыйдаа диэбитим,Тапталлааым, наскыйаТаспар турбут эбиккин.Тумат кырсатын уоратаТуналыйдаа диэбитим,Туус маан туман былаатыТуртас гыммыт эбит дии.Сиинэ кэрэмэс саылынБочугураа дуу диэбитим,Долгуйар уун сууоуТолбоннурара эбит дии.Тумара р туллугаЧуоустаа дуу диэбитим,Кэчигир чара тиистэриМичилийбиттэр эбит дии.Кх тыам тыллаах чыычаааКйгрдээ диэбитим,Хомус холоонноох куолаыКутуллан эрэр эбит дии.УОЙ, ООЛООР, ИСТИ ЭРЭОмураа тахсан иэнУол бээээ миигин ситтэ.Эмискэччи: «Иит эрэ,Этэрдээх этим…» – диэтэ.Онуоха мин кыбыынным.– Ол тугуй? – эрэ диэтим.Уонна бэйэм улаханныкУйадыйа ииттим.– Уой, оолоор, исти эрэУол миэхэ тугу диирин:рмэчиис, дьикти кэрэрмэччи бн.Хапсаайбар харааранХарыаста сылдьар ,Уран ньуурбар умсугуйанУтуйбат буолбут .– лэити бэрдинэнйбн сйд, – диэхтээтэ. –Амарахчай срэххинэнАбылааты! – диэхтээтэ.– Уой, оолоор, исти эрэУол миэхэ тугу диирин:Кн сиригэр миигин эрэКстээхтик таптыыр .«Н» КОЛХОЗ КЫЫАБЫНттээх сгэй далбардаах«н» колхоз кыыабын.Тэтэгэркээн имнэрдээхДьэбдьиэйдэрэ буолабын.Ынахтаабыт ынаымЫааынан ттэнэр,Ньирэйдээбит ньирэйимТлйэ млбйр.Умсугуйбут уолчаанымУдаарынньык буолаахтыыр,Таптаабыччай уолчаанымНаараада ылаахтыыр.Саарбыччай саакамСанньыйбыты саататар,Ыллаабыччай ырыакамЫтаабыты ыматар.ттээх сгэй далбардаах«н» колхоз кыыабын.Тэтэгэркээн имнэрдээхДьэбдьиэйдэрэ буолабын.ДООРУОМ, ДАБАЙ КХ СЫЫРДАРГЫНДооруом, дабай кх сыырдаргын,Мырааа крс кн тахсыытын.Эн р инники сырдыыгын,Эн р срэхпэр ыллыыгын.Хараа кэрэ да киээлэр…Халлааа сулустар хойдоллор:Эйигин, эйигин кинилэрЭтэргэ, кэпсииргэ дылылар.Сылаас тыал иэдэспин бигииринЭн тыыны кэлэр дии саныыбын,рллэр срктэр тыастарынЭн кмс куоласкар холуубун.Дооруом, дабай кх сыырдаргын,Мырааа крс кн тахсыытын.Эн р инники сырдыыгын,Ол иин, ол иин таптыыбын.МИН ЫЛЛЫАХПЫН БААРАБЫНМин ыллыахпын баарабын,лээ, охсуууга киирсэр кэрЫырар ырыам илгэлээх тылаКтр чэбдик сэниэ буолан,Эккин-хааын сайар гына.Мин ыллыахпын баарабын,Арыт санньыйар курус кэрЫллыыр ырыам сырдык тыла,Ахтар алааы чараа буолан,Айгырыы хамсыы тэр гына.Мин ыллыахпын баарабын,Мунаахсыйар кннээх буоллаххына,Сырдыы сыдьаайар кыымнаах тылбынрдккэ ыырар, кырдьыкка дьайарЫраас сырдык эркээйи гына.Мин ыллыахпын баарабын,Клэр-рэр крдх кэмэрСайаас санаам дьэллэм тылаДьолу толорор, санааны сайар,рдк р чолбоно гына.Мин ыллыахпын баарабын,Ыллыыр ырыам хас биир тылайгр иэн, срэххэр сн,йэлээх сааскар йбл буоларлбт йэлээх уобарас гына.

* * *

Эн дууаар биир хара мэ,Эн йгр биир лбркй санааХаан да хонон ааспатаын,Хаан дааны сыстыбатаынКэпсииллэр эн сырдык харахтары.Оттон эн кн уота саарпытСайаас сирэйи, имигэс илииЭн чиэинэй улахан олоххун,Эн кимэ, эн туохха холооннооххунЭкилэ суох ситэри кэпсииллэр.

* * *

Нарын да нарын, дири санаалаахХаан да умнуллубат ырыаныАахпыт курдук мин саныыбынЭйигин,эйигин крсхпттэн ыла.Ол ырыа номоон,умсуланнаах тылаКнтэн кн тупсарга,сырдыырга дылы.

* * *

Эйигин мин йдтрбн эрэЛермонтов баарыын саныыбын:Будулуйар муора кх кдэнигэрЫрааттар ыраатан туртаныырын.Мин ахтыланым атына диэнЛермонтов курдук мунчаарбаппын:Эн тугу хаалларан, тугу эккирэтэнТуох туугар ыраах айанныыргынБарытын билэбин, барытын сэрэйэбин.Эйигин миигиттэн тэйитэр айаныЭйиэхэ миигин ордук чугаатар,Ол иин эн хоуун уобараыЛермонтов баарыын санатар.

* * *

Былыр, оо сылдьан, мин саныырымМин тапталым хайдах буолуохтааын.Эйигин санаабынан сабаалыырым:Бу маннык тааалыырым, бу маннык харахтыырым.Ол эрээри оччоо, оо буоламмын,Эн мссн толору туойбатахпын:Эн субу маннык кн дууаын,Эн субу маннык рдк олоххун.

* * *

Мин эйигиттэн, ксс да ксс, нарын кииттэн,Тоо эрэ олус толлобун, кыбыстабын:Мэник бэйэм сиргэ тимирэбин,Тыллаах бэйэм тылбыттан матабын.Тоо итинник буолбуппун билбэппин…Бэйэ эмиэ эппэккин. ЭппэккинМин србн баттыыр кистэлэин.

* * *

Мин эйигин «холбоуох» диэтэхпинэ,Дьиибэргии крмэ, элэктээмэ,Мэнигилээн айахха киирбиччэ,тэн-анньан этэр диэмэ.– Холбоуох, – диэммин мин, – тэбис-тээИлии тутуан айанныах, – диибин. –чгэйи-куааны тээ ллэстэн,Бэйэ-бэйэбитин йх, – диибин.Иккиэн лэлиэхпит таптыыр идэбитинэн,Инники дьулууохпут кс тиийэринэн,Олох хаамыытыттан харыс да хаалбаккабытОлох олоруохпут, ырыа да ыллыахпыт.Мин эйигин «холбоуох» диэтэхпинэ,Тэбэнэттээхтик клмэ, дьиибэргээмэ.

* * *

Мин холус, мин сэмэй ыырыыбар хоруйдаан,– Хаан? – диэт, тбн санньытан,Кыбыстан турбуту бу баар санаабар,Эйигин ахтар мин сырдык чаастарбар.Кннээх Сэргэлээх алардара, сыыылараЫччат ырыатынан кйгрэ турбуттара.Бииги эдэр сааспыт дьикти романтиката –Афишаа тэлээрэрэ Чапаев буурката.Эн, нарын кии, кыбыстыбыт санааарКытара кыыспыттара эдэркээн иэдэстэри.Ааас уолуктаах комсомольскай куоптаар«КИМ»-и значога хамсыы илигириирэ.Умнуом дуо эн кыргыылаах баттаххарДэлэгэйдик тохтор ол кн сааратын,Манайгы таптал аан бастаан ууктан,Эн срэи: «Хаан?..» – диэн саарбытын?!

* * *

Мин ааспыт олохпун эргитэ санаатахпына,Эн тураын мин хараым иннигэр.Мин эдэр олоум хас биирдии кнэМин тапталым килбиэнинэн киэркэйэр.Биир хомолто куруа, биир р мичилэЭн бииэхэ иккиэммитигэр тосхойор:рбт гс – икки кииэхэ тиксэрэ,Иккиэ буоламмыт хомолто хоппот.Эйигин, мин олоум сырдык ааарын,Илдьэ сылдьабын срэхпэр иэрэн.Эйигинэ суох сатаан санаабаппынАаспыппын,бгбн,кэлэрбин.СААСКЫ КИЭЭЧэлгийэн эрэр чара лабаатыгарКиирэр кн килбиэнэ тстэ.Сыыы саатыгар кх от сыта халыйар.Кэрэ да киээ.рскэХойутаабыт хаастар хаыытастылар.Кэрии тыаа кээ саатаЧугааан кэлэр, ыраатар.Кулууп таыгар кыргыттар ылластыларСайын туунан, таптал туунан.…Хонууга тураммын, хомойо санаатымУон аыстаах уолан буолбатахпыттан.

* * *

Урут трбттэр поэзия кэрэтин,Бииги, билиминэ улааппыппыт,Ойуулуур идээ эмиэ рэммэтэхпит,Музыкаттан трт да маппыппыт.Оттон бгн трт саастаах саха киитэПушкин поэматын йттэн аахта,Бетховен сонататын сэттэлээх эдьиийэУон тарбаынан оонньоон сыналытта.Итини истэ-истэ, ким саарбаалыаайБииги ыччаппыт рдк аналлааар?УЛУУ НОРУОТ СРЭИН СЫЛААА[3]Советскай норуоттар кэргэннэригэрСахам тыла барара сайынна:Сахалардыын сахалыы кэпсэттэЕвгений Онегин – Нева ньургуна.Татьяналыын комсомолка кыргыттарЧараа нарыннык ылластылар,Алаас аайы Ленскэй ариятаСахалары уйадыта дуораыйар.Улуу Пушкин лыкынас ырыатаСахалыы сатараан таранна.…Толстой Анната ыар трагедиятынМин трт тылбынан муатынна.Революция ргстх тыллаааМаяковскай сахалыы саарар.…Улуу норуот срэин сылааа,Кн санаата сахаларга сыдьаайар.БИИГИ НЬУКУЛАЙБЫТ(Оонньор олоуттан с тбэлтэ)Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.1Былыт саппыт былыргытынОонньоттор кэпсииллэр.– Ыраахтааы, баай былааынЫар кэмигэр, – дээллэр,– Тыаны, ууну мамырыйан,Талбытынан дьаайан,Бу сир бастаах сиэ буолан,Ааардастыы аатыранУлуу кулуба оотоУордаах тойон олоорто.Кини диэтэх уу ньуурун,Уоттаах хараын утаран,Туруулаан кэпсэтэр,Дьохсооттоон мккэрБииги сирбитигэрИкки атах суоа, – дииллэр.Ханнык диэбит хардааччыларУоттуун-кстн умуллаллар,Бэл-бэл диэтэр иээччилэрТоллор, куотар лэр.Оччолорго бу НьукулайОтут уолан саастааа,Сытыы, модьу, кус быыйСылгыыт уола ааттааа.Арай биирдэ уордаах, улууТойон аатын ааттааннар,Кн крс диэн араа улуусАаттаахтара мустаннар,Ат српттэр,Онно туранБииги НьукулайбытСрдбт ата кыайтаран,Быдан хаалан тахсыбыт.Кыыытыгар уордаах тойонТаптыыр атын кырбаабыт,Оннооор ордук уордайанНьукулайга хайыспыт.кск курдук глээн,Хахай курдук хаыытаан,– Сыакаар! – диэн эн, сэмэлээн,Сынньан барбыт, куолутунан.– Онуоха, – дииллэр, – НьукулайОлох диэн уолуйбатах.– Оргууй! – диэбит. – Тохтоо, туолуй!Мин атаым кыайтарбата.– Тыллаах-стх… АбаккабынКрдгт-крбтгт… –Харса суох кулаан барбыт…Ньукулай холку .Тайаынан сырбаппытынТайаын тосту саайбыт,Куортугунан далайбытынКуортугун былдьаан ылбыт.Крдьттээн туран баранТойон хат санамматах,Кии эрэ буоллар кыайанКини иннин ылбатах.Ол иин харса хааныттанУон улуус дьулайбыта,Албан аатын ойуун ааттаахКырыыска туруорбута.Уолан дьоннор скээбиттэрОнтон ыла улууска,Баайдар да син дьон эбиттэр,Туруулаан турдахха.Оччолорго отут саастаахУолан кии эр бэрдэ –Ньукулайбыт хандалыттанТайаа крээбитэ.Ол бэйэтэ, сыл-хаар мооон,Оонньор аатырдаа,Олорбут дохсун олооОстуоруйа буоллаа.2Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.Бодойбо хааннаах кннэринКл норуот умнубат,Ол кннэр киэ крээннэринтр-тр ахтыбат.Баан ылар кмнэнАатырбыт лнээСоотох Барон[4] тойон этэУонунан бириискээ.Ууга суох кыалааСаллар сааын баратан,Угаардаах, сииктээх шахтааБарон баайын хаатан,Отут тыыынча лэитКлнн тооро,Аччыктаан, лэ ыарыттанМуннук аайы тооро.Сууйар баыы кмстэрэСоотох барон сиэбигэр(Оччотооу сокуон сиэрэ!)Кэпсэтиитэ суох киирэр.Синэн эрэр симиэбийэ,Бадарааннаах бараактар,Тыыынчанан аа, ийэТыыннаах эрэ олоортор.лэит муун, эрэйинАймах дьоннуу ллэстэн,лэит норуот сиэринэн,Биир санаанан, сбэнэн,Нуучча, саха, эбээн барыОлоорторо буккуан.«Эн-мин» дэии, омуктаыы,Атааннаыы диэн суоа.Онно баара бараак аайыЛенин сырдык кырдьыга,Ол кырдьык сылаас сыдьаайаСрэх аайы тиийэрэ.Улуу кырдьык баттал трднЫйар, дьоо йдтр,Батталы кыайар, дьол крдрОхсуууга рэтэр.лнэ хааннаах кннэринКл норуот умнубат.Саас этэ. Тайа рднэнДьыбар тэн турбута.Уонунан тыыынча бар дьон –Оо, дьахтар, оонньорЭрэйдэрин этэн туран,Чэпчэтиини модьуйарЭйэлээх демонстрацияНадеждинскайга тиийэр.…Саа тыаа… этинии сааллар…Ыыы-хаыы… Дьон синэр.Сир, халлаан –барыта хаан!Хаантан то муус ирбитэ.…Ол кн, хаанынан суруллан,Остуоруйаа киирбитэ.Ол Бодойбо то буоругар,Хахсаат халлаан анныгарБиэс сс ньургун доор дьоноХааа устан сыттаына,Хааннаах уолан сн туранХабырдык хабырыммыт,лбт ол дьон ааттарынанСахалыы андааммыт.– с-саас! – диэбит, – обот соллоБатталлаах баай ргэр!..Ол киини крбт дьоннор:– Ньукулай этэ, – дииллэр.Бар дьон срэин сойуолуурЫраахтааы буулдьатаТыаан турбут улуу тулуурСыабын дьэ алдьаппыта.Хаайан турбут халы муууОл кн сллэр этиэХамнаппыта, сайта Бтн дойду рднэн.Атын буолан тннбтэНьукулай ийэ сиригэр:Кинини кытта кэлбитэЛенин модун кырдьыга.Ол бэйэтэ, сыл-хаар мооон,Оонньор аатырдаа,Олорбут дохсун олооОстуоруйа буоллаа.3Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.Бассабыык Ньукулай аатаГражданскай сылларыгарКыыл сэрии тыалын кыттаУон улууска таранар.Билиэ диэри йдллэрБуденовка хортууунрнэри титирэтэрКыыл уоттаах сулуун.Советскай былаас бастакыЫар, тыйыс сылларыгарХоуун ревком сут дьыллары,стх нн кыайар.Махтанар дьон кэпсээнигэрЭн сир аайы истиэистхтр киэр сиппийэрКини тимир миинньигин.Ол иин отут сыллааххаБандьыыттар, баайдар мустан,Атыыр бассабыык ааттааынСайылыырга быаартар.– лрн баран лххэ…Синэ биир! – Кыыллыы санаа.Киэиэн халааннаах лнэ –Кстбэт н мыраан.Ким да суох кытылга.Арайскэ долгун айманар…Колхоз тэрийэ НьукулайТыынан ууор анньынар.Эмискэ саа тыаа… иккис…Ньукулай йдр:«Кытаат,Партизан, кскэ эрдэн ис.стх ннр буолбаат?»Эрдиитин булгу ыттылар,Илиитин бааыртылар,Дороонноох снньх буулдьаларТыыны да алдьаттылар…Эрдиитэ суох тыы долгуаБатыллар… Ууну баар…Ньукулай тымныы далайгаАаар илиилээх хаалар.Исэлээх буулдьа дьэ арайр кинини батыар…Долгун быыыгар НьукулайКстбэт буолар…– Ааай!лрдбт! – диэн стхтрргйд куоталлар…Киээ кистээн тхтргэрКрдх остуол тардаллар.Ким да билбэт ол кииХайтах ууор тиийбитин,Арай билэллэр ол киээКолхоун тэрийбитин.«лнэ бэйэтэ чахчыНьукулайы скптэ,Ууор таааран кумаххаУурта!» – диэн номох этэр.«Ууга тимирбэт, уот сиэбэтУолан кии» диэн арайНоруот номоо скээбитТрд ити буолаарай?!Ол бэйэтэ, сыл-хаар мооон,Оонньор аатырдаа,Олорбут дохсун олооОстуоруйа буоллаа.Сыллар да сыллар!Ыар сылларЫнчыктата ардыгарЫардык тайанан аастыларКини сааырбыт санныгар…Сыллар, санаалар, тбктэрСатамматах кстээхтэр,Оонньорбун дэммэт арайАыс уоннаах Ньукулай.Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.

Перейти на страницу: