Гронкі гневу

— Яшчэ толькі крышачку засталося. «І зноў-такі, калі ляжаць двое, цёпла ім, а аднаму як сагрэцца? І калі хто пачне адольваць аднаго, двое ўстаяць супраць яго. І ўтрая звітая нітка не хутка парвецца».

— Гэта з Пісання?

— Так Кейсі сказаў. Кажа — Эклезіяст.

— Ш-ш… Чуеш?

— Гэта вецер, ма. Вецер, я ведаю. І вось што я яшчэ думаў, ма: у пропаведзях часцей за ўсё пра бедных гаворыцца, пра тое, што яны будуць заўсёды, і што калі ў цябе нічога няма, дык ты проста сядзі склаўшы рукі і пашлі ўсё к чорту — калі памрэш, табе на тым свеце падносіць будуць марожанае на залатым сподачку. А ў Эклезіяста гэтага сказана іншае: дваім больш адплаціцца за працу іхнюю.

— Дык што ты вырашыў рабіць, Том?

Ён доўга маўчаў.

— З галавы не выходзіць урадавы лагер — як там усё было, як людзі там самі пра сябе клапаціліся. Калі раптам распачнецца бойка, самі ўсё ўладзяць, і ніякіх табе палісменаў, ніхто рэвальверам не тыцкае, а парадак лепшы, чым з палісменамі. Зразумець не магу, чаму паўсюль так не могуць зрабіць? Прагнаць палісменаў — яны нам чужыя. Будзем усе разам працаваць сабе на карысць — гаспадарыць на сваёй зямлі.

— Што ж ты вырашыў рабіць, Том? — паўтарыла сваё пытанне маці.

— Тое, што і Кейсі.

— Але ж яго забілі.

— Забілі. Ён не паспеў ухіліцца ад удару. Супраць закону ён не ішоў, ма. Я тут страшэнна многа думаў. Пра ўсіх нас думаў. Вось мы жывём, як свінні, а побач добрая, урадлівая зямля ляжыць неўзараная альбо ў яе адзін гаспадар на мільён акраў, а сотня тысяч працавітых земляробаў жыве ўпрогаладзь. А што, думаю, калі ўсім нам сабрацца і закрычаць, як тыя крычалі, каля садовай плантацыі Гупера, толькі іх там было мала…

Маці сказала:

— Цябе зацкуюць, Том, як дзікага звера. Як з Флойдам было.

— Цкаваць усё роўна будуць. Увесь наш народ зацкаваны.

— Больш ты нікога не заб'еш, Том?

— Ну што ты. Я вось пра што думаю: раз я ўжо на ўцёках, дык, можа, мне… Чорт, я яшчэ не ва ўсім разабраўся. Ты цяпер мяне не трывож. Не трывож мяне, ма.

Яны памаўчалі, седзячы ў чорнай, як вугаль, цемры пад кустамі. Потым маці сказала:

— Як жа я пра цябе даведаюся? Цябе могуць забіць, а я нічога ведаць не буду. Ці пакалечаць. Як я даведаюся?

Том нявесела засмяяўся:

— Можа, Кейсі праўду казаў: у чалавека сваёй душы няма, а ёсць толькі часцінка адной агульнай душы… Значыць, тады…

— Што тады, Том?

— Тады ўсё добра. Тады ты і ў цемры мяне адчуеш. Я буду паўсюль — куды ты ні глянеш. Калі галодныя падымуцца на змаганне за кавалак хлеба, я з імі буду. Дзе палісмен замахнецца дубінкай, там буду я. Калі Кейсі ведаў, што гаворыць, значыць, я буду і з тымі, хто не сцерпіць і закрычыць… Я буду разам з дзецьмі смяяцца і радавацца, калі, прагаладаўшыся, яны прыбягуць дамоў і ўбачаць на стале вячэру. І калі нашы людзі будуць есці тое, што яны самі вырасцілі, будуць жыць у дамах, якія самі пабудавалі, — там буду і я. Разумееш? Божа мой, я загаварыў зусім як Кейсі! Гэта таму, што многа пра яго думаю. Часам мне здаецца, што я бачу яго перад сабой.

— Не разумею, пра што ты гаворыш. Не разбяруся.

— Я таксама яшчэ не зусім разабраўся, — сказаў Том. — Такія ў мяне думкі. Калі сядзіш на адным месцы, столькі ўсяго ў галаву лезе. Табе час ужо вяртацца, ма.

— Дык ты грошы вазьмі.

Том памаўчаў.

— Добра, — сказаў ён.

— Том, а потым… калі ўсё ўляжацца, ты вернешся? Ты знойдзеш нас?

— Ну вядома, знайду. А цяпер ідзі. Дай руку. — Том памог маці знайсці выхад. Пальцы яе моцна ўчапіліся ў яго запясце. Ён адвёў убок вецце і вылез за ёю. — Дойдзеш да поля, ідзі краем да явара, а там пераходзь рэчку. Бывай.

— Бывай, — сказала маці і шпарка пайшла прэч. У вачах у яе стаялі слёзы, але яна не плакала. Яна ішла праз зараснік, не тоячыся, пад яе нагамі шумна шамацела лісце. З цёмнага неба пасыпаў дождж, рэдкія, буйныя кроплі цяжка пляскалі па сухім лісці. Маці спынілася, пастаяла ў мокрым гушчары і павярнула назад — зрабіла тры крокі да вялікай купы ажынніку і раптам рэзка павярнула і пайшла ў лагер. Перабраўшыся цераз рэчку, яна выйшла да маставой трубы і па насыпе паднялася на шашу. Дождж сціх, але хмары засцілалі неба. Раптам яна пачула за спінай крокі і апасліва абярнулася. На дарозе цьмяна памільгваў агеньчык кішэннага ліхтарыка. Маці пайшла далей, Неўзабаве яе дагнаў нейкі чалавек. З далікатнасці ён не пасвяціў ёй у твар, а скіраваў прамень ліхтарыка на зямлю.

— Добры вечар, — павітаўся чалавек.

— Добрага здароўя, — адказала маці.

— Відаць, дажджы пачынаюцца.

— Не хацелася б. Спыніцца збор бавоўны. А нам трэба збіраць.

— І мне таксама трэба. Вы з гэтага лагера?

— Так, сэр.

Яны ішлі ў нагу.

— У мяне дваццаць акраў пад бавоўнай. Я крыху запазніўся з сяўбой, але цяпер бавоўна паспела ўжо. Дай, думаю, схаджу ў лагер, можа, зборшчыкаў знайду.

— Знойдзеце, вядома. У нас збор ужо да канца падыходзіць.

— Вось і добра. Да мяне ўсяго адна міля адсюль.

— Нас шасцёра, — сказала маці. — Трое мужчын, я і двое дзяцей.

— Я павешу аб'яву. За дзве мілі ад лагера на гэтай шашы.

— Мы раніцай прыедзем.

— Толькі каб дажджу не было.

— Ага. Дваццаць акраў абабраць нядоўга.

— Чым хутчэй, тым лепш. Запазнілася мая бавоўна. Зацягнуў я з пасадкай.