Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

– Вэндзіць фазана будзеш як заўсёды, на драўляным пілавінні з цукрам. І каб тушкі не дакраналіся адна да адной! А індыка, перш чым рэзаць, напаі п'яным – за паўгадзіны ўлі ў рот лыжку гарэлкі: мяса будзе смачнейшае...

Дзверы ў спальню адчыніліся. Дзед зайшоў і сеў каля ложка.

– Не спіш? – спытаў ён.

– Не-а.

– Усё мучышся?

Дзед маўчаў, і цень ад яго галавы схіляўся ўсё ніжэй.

– Хочаш астацца са мной?..

– А бацькі?

– Ну, прыязджаць, калі захочаш...

– Хачу.

– Ну вось. А я стаў лянівы на дабро... Усё думаеш: можа, другім разам. А гэтага нельга!.. За гадзіну я абдумаў. На ўсіх актораў запавет, што яны будуць вольныя пасля маёй смерці. А ёй – вось ён, – і дзед паказаў жаўтаваты аркуш паперы. – Заўтра яна можа ісці, куды хоча.

– І яна можа?..

–Тут сказана: хоча – няхай ідзе. Хоча – няхай астаецца ў маім тэатры, грае ўжо як вольная.

Алесь прыўстаў і схапіў дзедавы рукі.

– А цяпер ідзі, занясі сам...

...Ён ляцеў начным калідорам – аж рэха лунала. Кінуўся ў дзверы і пабег пераходам над аркай. Загрукаталі вінтавыя сходы на антрэсолі.

...Ён нечакана ціха пастукаў у дзверы...

Дзверы адчыніліся, і ён убачыў жаночую постаць у доўгім начным халаце, валасы, сабраныя стужкай, і вочы.

У гэтых вачах і цяпер жыў сум, але яны трошкі пацяплелі.

– Заходзьце, – сказала яна.

...Просценькі туалетны столік, дзве свечкі на ім. Разгорнутая кніга на крэсле.

– Сядайце.

Усё было звычайнае. І ўсё ж за гэтым пакоем ён бачыў вязніцу і полымя вогнішча.

Пачырванеўшы, працягнуў ёй скрутак паперы.

– Што гэта?

– Прачытайце. І не бойцеся турмы. Я вас абараню.

Яна з усмешкай паглядзела на яго, такога наіўнага ў сваёй веры. Што мог зрабіць ён?

Пасля разгарнула скрутак і з той самай памяркоўнай усмешкай пачала чытаць.

Усмешка знікла.

Страшна бледная, яна глядзела на яго.

– Стары пан піша, што ён вызваляе мяне па вашаму жаданню.

– Калі ён піша так – значыць, ён добры да мяне.

І тут ён убачыў яе вочы. Што гэта было, ён не ведаў, але гэта былі зусім другія вочы, не тыя, што вось толькі, не тыя, што на сцэне.

Маўчанне панавала ў пакоі. А за паўкруглым акном ляжала глыбокая ноч.

– Дзякую вам, – сказала яна. – Я гэтага ніколі не забуду. Ніколі не забуду.

Гэта было непатрэбна. І ён, адчуваючы, што слёзы вось-вось зноў пырснуць з вачэй ад захаплення і шкадобы, павярнуўся і кінуўся з пакоя.

XVII

Раніцай сонца прабівалася праз плюшч на вялізную верхнюю тэрасу, што з фасаднага боку. У вальерах сварыліся і шалёна крычалі папугаі.

Дзед сядзеў у крэсле. Перад ім дымела філіжанка шакаладу і стаяла бутэлька белага віна. Убаку сядзела за каклюшкамі Глебавічна.

А перад Алесем акрамя шакаладу ляжалі лісты жоўтай слановай паперы, стаяла ў чарніліцы кітайская туш. Дзед у гэтых адносінах быў вялікі сноб, – пісаць, дык пісаць так, каб была асалода: ільсняным чорным па гладкім жаўтаватым, тады пішацца нешта талковае. “Сучасныя пісакі таму і пішуць абы-як, без стылю, што перад імі каравая папера і чорт ведае якія пер’і: скрабуць ды рыпяць”.

А пер'і былі адмысловыя: гусіныя, тонка завостраныя, мяккія, заўсёды з левага крыла, каб зручна ляжалі ў руцэ.

Дзед прыгубляў віно і пачынаў, быццам бавіўся новай гульнёй, але так, што гэтага нельга было заўважыць:

– Разважанні аб злачынстве і пакаранні...

Пяро ў Алеся пачынала бегаць.

– Не спяшайся, – казаў дзед. – Выслухвай і запісвай самае галоўнае... Дык вось, мы спыніліся на неадпаведнасцях паміж людскімі законамі і натуральным законам прыроды...

Дзед думаў хвіліну.

– Чалавек следуе законам натуры толькі ў горшым. Ён карае смерцю нават за тое, за што натура даруе ў літасці і жорсткасці сваёй... А між тым, безумоўна, падлягае смерці толькі адно злачынства – здзек з чалавечай душы, катаванне чалавечага цела... Сюды трэба аднесці гвалт над жанчынай...

– Бацюхна, – з дакорам казала Глебавічна. – Яму рана.

– Маўчы... Заўтра я, магчыма, памру, так і не дачакаўшыся, калі яму будзе “час”. Хай слухае. Ён не зразумее гэтага брудна...

– Табе лепей ведаць, – прымірылася яна.

– Вы гаварылі, што ў Півошчах стралялі, – сказаў Алесь. – Што атаман Прайдзісвет забіваў з голаду... Тады і... нас.

– Магчыма, сынок.

– Ба-ацюхна мой, – уздыхнула Глебавiчна. – Вы ж не ўдарылі нікога за ўсё жыццё.

– Ён разважае разумна, матухна, – казаў князь. – Я не ўдарыў, але маё становішча такое, што я м а г у ў д а р ы ц ь чалавека, які не можа адказаць. Значыць – розніца невялікая.

– Вы пан літасцівы.

– У літасці ўся і справа. Літасцівы. Ашчаслівіў. А яго сын, скажам, будзе нелітасцівы. Або мы загінем падчас навальніцы на Дняпры. Усе.

– Свят-свят, – хрысцілася Глебавічна. – Вы нешта жахлівае кажаце.

– Так, дзядуля, – казаў Алесь. – Я і сам гэта думаў. А потым прыйдзе нейкі Кроер.

– Вось, – казаў дзед. – І таму мы, незалежна ад нашых добрых якасцей, удзельнічаем у адным вялізным злачынстве, імя якому... Расійская імперыя.

Стары вальтэр'янец усміхнуўся. Зялёны і сонечны цень ляжаў на яго абліччы, а ў вальерах далёка і прыглушана крычалі птушкі.

– Чаму ж не змяніць гэтага? Ёсць разуменне, ёсць воля, ёсць зброя.