Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

– Шыпшына, у-у, як колецца... Курган, у-у, як высіцца... А ото “бу-у” – страшны рагаты бугай. Гам – і з’есць.

– Бугай? Гэта зубр.

– А зубр хіба не бугай?

– Няхай так. Але ж зубры нікога не ядуць... Аднойчы шляхцюк у моцны мароз ехаў пушчай, намасціўшы ў санкі сена. Зубру захацелася сена. Ён падышоў, асцярожна падчапіў соннага шляхцюка на рогі і паклаў яго на снег.

– Няпраўда, татка. А коні?

– А коні думалі, што гэта карова. Коні ж не баяцца кароў.

Майка засмяялася.

– А потым зубр пайшоў за санкамі і еў сена, пакуль не ўклаў усё. А шляхцюк лаяўся: “Карова ты брыдкая! Бугай ты халерны! Каб цябе так ваўкі ўклалі, як ты маё сена ўклаў, каб...”

Дзяўчынка, смеючыся, прыпала шчочкай да жалезнага бранзалета.

– А зубр?

– З’еў і пайшоў. Яны добрыя. Яны страшныя толькі для ворагаў, зубры.

– Ласа-зубр. Харошы зубр. У, які жалезны!

Раўбіч пагладзіў яе па галаве.

– Досыць, дзетка. Не варта табе гуляць з гэтай штукай. Гэта цацка для дарослых.

Прыўзняў яе разам з коўдрай.

– А я табе сакрэт скажу. Хочаш?

– Хачу.

– Алесь прыслаў па цябе коней. Хочаш з мамай з’ездзіць да яго на Каляды?

– А ты?

– Я не магу, – сур’ёзна, як дарослай, сказаў Раўбіч. – Мне трэба паехаць аж на другі канец губерні. Разумееш, мужчынскія дваранскія справы. Гэта табе не цікава. Дык хочаш?

– Хачу, татка, – уздыхнула яна. – Толькі цябе шкада.

– Тады апранайся. Сама. Як дарослая. Апранайся, Міхалінка.

І сам разгарнуў вакол яе ложка і ўмывальніка японскую шырму.

– Тата, – спытала з-за шырмы Майка, – Лазнік ёсць?

– Які Лазнік? А-а. Не, дзетка. Нікога такога няма. Ні лазнікаў, ні вадзянікоў – нікога. Гэта толькі буркатлівыя бабулі палохаюць дзяўчатак. Але ты не вер і нікога-нікога не бойся. Страшныя бываюць толькі злыя людзі.

Майка пырхала ў далонькі пад умывальнікам.

– А каго ж я тады ўчора ба-ачыла ў нашай лазні? Праз акно. Сядзіць, чорны такі. І ад венікаў распрануўся.

Раўбіч асекся.

– Ну, адзін, можа, і астаўся, – урэшце сказаў ён. – Толькі ён стары, ён, напэўна, скора пойдзе ў лес і засне там назаўсёды ў бярозах. А пакуль ходзіць сабе з лазні ў лазню. Носіць дзецям падарункі перад калядамі. І табе прынёс. І залаты медальён прынёс замест таго, што ты... згубіла. Ты ж цяпер амаль дарослая, дзяўчына. А значыць, можаш насіць золата.

– Тата, хіба мы бедныя, што носім жалеза?

– Гэта не проста ржавае жалеза. Гэта жалеза нават без парушынкі іншага металу...

Памаўчаў.

– Не, дзетка, мы не бедныя. Мы яшчэ трымаемся за стары-стары звычай, які стаў нашым фамільным. Мы, мужчыны з Раўбічаў, носім толькі жалеза, бо золата вельмі брудны метал. Самы брудны, які ёсць на зямлі.

– А як жа мне яго насіць?

– Дзяўчаткам можна. І потым, гэта старое золата. Яго здабылі дзяды... жалезам. Такое – можна.

Майка, ужо зусім апранутая, выбегла з-за шырмы і кінулася Ярашу на шыю. Ён падхапіў яе, лёгенькую, цёплую, – самы дарагі цяжар на зямлі.

“Божа, – думаў ён, – што ж гэта я раблю ўсе апошнія гады?! А яны што? Што яна будзе рабіць, маленькая?”

Але ён ведаў, што ўсё застанецца па-ранейшаму, і нічога ёй не сказаў, толькі пацалаваў цёмна-блакітныя вочы.

– Слухай, – сказаў ён, – слухай мяне, лапуся. Будзь разумнай, не крыўдзь Алеся, не “выабражай” над ім, як вы, дзеці, кажаце.

Ён, вядома, разумеў гэты смутны цень, гэтае далёкае абяцанне “дарослага” ва ўлюбёнай дачцэ. Але гаварыць аб гэтым было нельга. Рана.

– Я менш за ўсіх іншых хацела б крыўдзіць яго, – уздыхнуўшы, сказала яна. – Ды што зробіш, калі ён такое ведзьмедзяня? То спрытны і вясёлы, а то цяльпук цельпуком.

– Ты ўсё ж пастарайся, – сказаў Раўбіч.

– Я пастараюся, – сказала яна.

...Выехалі ў зімнім вазку ўпяцёх. Маці, Франс, Майка, малодшая сястра Наталля і Стась, самы малы з усіх.

Праз шкельцы вазка былі відаць лагчыны, заснежаныя лясы, птушкі-пасмяцюхі, што прылятаюць з далёкай Лапландыі і зімуюць у нас, бо тут для іх цёпла, адхоны над белым Дняпром і ліловыя хмызнякі на грывах.

Фурман спяваў нешта сумнае і шырокае, пагойдваў у такт спевам галавою.

Звонка вішчалі пад палазамі марозныя каляіны.

Вецер прынёс далёкае выццё і рэдкі гарматны гул лёду на Дняпры.

Ад нерухомасці ўсім у вазку было трошкі халаднавата.

А потым з грады заўважылі далёкія агні ў снягах. Коні пабеглі шпарчэй. Вазок спыніўся, рэзка завярнуўшыся, ля параднага ганка.

...Сыпанулі насустрач людзі, хутчэй неслі дзяцей у дом, расхутвалі іх, пахучых з марозу, садзілі на доўгую гарачую ляжанку ў гардэробнай, давалі па глытку гарачага віна з карыцай.

Алесь то паціскаў руку Франсу, то схіляўся да Майкі, то цалаваў маленькую Наталку (Майку цалаваць ён саромеўся).

А потым у дзверы сыпанула сапраўдная дзіцячая калатэча: Мсціслаў, Ядзенька Клейна, Янка, чорны, як чобат, і неўтаймавана вясёлы. Ногі, рукі, усмешкі, віск, смех.

– Што ўжо што, а шуму такі будзе. І не кажы, кума, – казаў пан Юры.

Ён быў шчаслівы. На каляды ў Загоршчыну нечакана прыехаў стары Вежа.

Вежа сустрэў дзяцей на верхніх прыступках сходаў, вялізны, з прыгожай сівою грывай валасоў. Браў дзяцей на рукі, глядзеў ім у вочы.

– Гэта чыя ж такая? Твая, пані Надзея?

– Мая.