Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

– Гожая якая. А гэта? Ого, ну, гэта я сам разумею. Новы прыдняпроўскі дваранін, усыноўлены Ян Клейна. Бач ты які, братка! Маеш ад мяне шаблю.

– Дзякуй вам, – сур’ёзна сказаў мурын. – У Ракі шмат ворагаў.

Дзед нечакана ўздыхнуў і пацалаваў Янку:

– Прыйдзе час – сам знайду табе жонку і зброю. Алеся хаця любіш? Будзь яму другам. Як нітка за іголкай. Ты, брат, глядзі. Табе яшчэ давядзецца ўсім жыццём даводзіць... што ты – наш.

Узяў за скроні Мсціслава.

– Пусціце мяне, калі ласка, – сур’ёзна сказаў Мсціслаў.

– Чаму гэта?

– Мы ўжо дарослыя.

– Правільна, – згадзіўся дзед. – Вы дарослыя. Дык, значыць, ты найлепшы сябар майго ўнука?

Урэшце чарга дайшла да Майкі. І тут дзед зрабіў ласку сесці на падстаўленае сынам крэселка.

– Раўбічава. Ану, дай паглядзець на цябе.

Доўга разглядаў попельныя, з залацістым адценнем валасы, бэзавую сукенку з кароткімі рукавамі, цёмна-блакітныя, удавана наіўныя вочы.

– Чорцік? – спытаў ён. – Чаго табе не хапае дзеля таго, каб стаць харошым і добрым, чорцік?

Майка ўсміхалася высокім краёчкам рота. Яе злаваў гэты агляд, яна адчувала ў ім нешта няёмкае, і сама сабе вырашыла адыграцца за яго на адзіным чалавеку, якога было чамусьці прыемна дражніць: на Алесю.

– Даросласці, – сказаў дзед. – Жыццё табе дазваляла ўсё, капрызны чорцік. А вось калі яно пачне супраціўляцца, пачне мяць, – тады ты зразумееш і станеш харошым, чорцік з дзівоснымі вачыма.

Пагладзіў яе лапку.

– Будзь добры з... людзьмі, чорцік. Так ці не так? Будзеш?

– Паспрабую, – зрабіла яна кніксен.

Пайшла далей. Дзед глядзеў на яе і думаў:

“Самая добрая пара будзе для Алеся. Сумленная сям’я. Адна з нямногіх, сапраўдных. Але хто ведае, што будзе з дзяўчынкі праз сем год”.

І пасля размовы з дзецьмі Вежа стаў асабліва з’едлівы з гасцямі, шакіраваў іх усіх мужыцкай мовай уперамешку з самай вытанчанай французскай, назнарок нападаў на тое, што было дорага субяседніку, – словам, расклеіўся.

На яго глядзелі са здзіўленнем, дзівуючыся каструбаватым мужыцкім сказам, якія ён вымаўляў з асаблівым смакам. Пакуль што на людзях гэта дазвалялася толькі Клейне.

Яны проста забылі, што Вежа і раней вызначаўся гэтым. Забыць было лёгка: стары не з’яўляўся між іх цэлых дзесяць год.

А ён накіраваўся да дзяцей. Сам адчыніў ім дзверы ў залу, дзе стаяла нешта цьмянае, таямніча распасцершы лапы. Сам загадаў запаліць свечкі, страляў разам з усімі з ляскавак, памагаў разбіраць падарункі, першы вёў за руку дзіцячы карагод.

Проста па анфіладзе, з пакоя ў пакой, рухаўся стракаты ланцуг, а наперадзе лёгка пераступаў нагамі сівы чалавек бадай што сажэннага росту і напяваў:

Антон казу вядзе.
Тпру ды ну – каза не йдзе.

У блакітнай гасцінай карагод, раздурэўшыся, наляцеў на падстаўку з кітайскай вазай. Чарапкі з сінімі рыбамі разляцеліся ў бакі.

Дзед чухаў патыліцу і раптам з лёгкай хады перайшоў на скокі.

Ніхто не бачыў, што Клейна стаіць у дзвярах і назірае за скокамі. І раптам усе змоўклі. А Клейна сказала:

– А вось пані Антаніда заўважыць ды ёмашнікам вас, лайдакі. За гэтым старым дурнем дый вы ў побрыкі.

Як быццам тут была вясковая хата, у якой вадзіліся ёмашнікі.

– Гэта мы святкуем, – сказаў дзед і крыкнуў: – Касьян, падбяры чарапкі! Раніцай раздасі дзецям па адным у каробачцы. Гэта будзе “грамада разбітай вазы”. Год праз сорак склеіце. Адзін аднаго не губляць.

Бацька глядзеў з дзвярэй на скокі вакол разбітай вазы і рагатаў.

– Ану за мной! – крыкнуў ён і павёў дзяцей зноў да ялінкі.

Яна ззяла ў паўцемры, вялізная, уся ў таемных ценях, пахучая. Чырвоным святлом гарэла на яе верхавіне віфлеемская зорка. А ў галінах, бы ў зялёнай пячоры, стаялі лялечныя авечкі, і валхвы ў дзівосных уборах ішлі да ясляў.

...А потым наведалі палац сяляне з казою. З тварамі, намазанымі сажай, у вывернутых кажухах, у дзівосных “турэцкіх шапках” – яны прынеслі з сабой мароз, гукі дуды, цымбал і бубна.

Каза была ў шэрым ваўчыным футры з вяхотным хвастом, у сушанай авечай масцы. Замест барады ў яе быў пук каласоў. Каза мэкала і спявала дураслівым голасам.

Гэта была ўжо не забава, а важная справа. Бо ад казы залежаў наступны ўраджай. Усім вядома, што душа нівы, каму пашанцавала яе ўбачыць, падобная на спрытную казу, якая бегае на задніх ножках. Такая ўжо істота. Спачатку ёй добра жыць, але потым жніцы жнуць жыта – і ўсё менш і менш застаецца месца, дзе магла б схавацца душа нівы. У адчаі яна хаваецца ў апошнюю жменю каласоў, – гэта і ёсць барада казла. Апошнюю жменю зразаюць асцярожна. Яна ляжыць пад абразамі і выходзіць з хаты толькі на каляды, прывязаная да галавы казы. Тут яна радуецца і вырашае зрабіць, каб людзям было добра.

І людзі не кідаюць яе. Людзі трымаюць “душу” да вясны, а вясной выносяць і асцярожна “адпускаюць”, кладуць у высакаватыя зялёныя ўсходы.

І зноў душа насяляе сваё царства, не даючы загінуць ніводнай расліне, а сама вольна ходзіць на задніх ножках па ўсіх абшарах прыдняпроўскіх ніў.

...Перарывіста раўла дуда. Спявалі галасы: