Каласы пад сярпом тваiм. Кніга першая. Выйсце крыніц

Алесю і сапраўды даводзілася цяжкавата. Ён стаяў на тэрасе, адступіўшы на некалькі крокаў ад дзвярэй y дом, так што кожны госць павінен быў прайсці непадалёку ад яго. I з кожным трэба было раскланьвацца. Бацькі стаялі далей, яны абменьваліся з кожным парай слоў, усміхаліся, — ім было не да яго, ён быў нешта накшталт перадавога паста, высунутага ў самае размяшчэнне ворага — enfant perdu, загубленае дзіця.

— Bonjour, madame[22].

Мадам сто год. На руках y яе абрыдлівая, кірпатая балонка. Мадам мінае яго, і ён чуе, як яна кажа маці:

— Il est charmant[23].

Часам на адну хвіліну да яго падыходзіць, каб памагчы, француз: шэпча, якога госця ён павінен сустрэць зараз, ці павінен сказаць яму некалькі слоў.

Некаторыя з гасцей выклікаюць y яго агіду. Па сваёй ахвоце ён ніколі б не паехаў да такіх y госці. Так і хочацца сказаць:

— Je faut que rècurez la maison de votre présence[24].

Але так нельга. I ён паважна схіляе галоўку з падплоенымі на канцах валасамі, робіць рукой гасцінны жэст і кажа:

— Bonjour, monsieur.

Бацька бачыць усё гэта аж занадта добра. У самай спіне хлопчыка невыказная пакута. Але ён усміхаецца і шэпча маці:

— Глядзі, што ён вытварае… Les merweilles gymnas tiques[25].

Падыходзіць пан Мнішак… Гэтага шкада… Такі стрыманы гонар y вачах, і такі змучаны твар… Кажа нешта па-польску… Зразумець нельга, хаця гукі і некаторыя словы падобныя…

A вось гарматы грымнулі тройчы. Лёкай абвяшчае недзе пад тэрасай:

— Віцэ-губернатар, іх яснавяльможнасць граф Ісленьеў.

На тэрасу падымаецца гнуткі і станісты стары ў мундзіры палкоўніка. У старога сівыя бакенбарды і зусім малады, без ніводнай зморшчынкі, румяны твар з яснымі вачыма.

Пра гэтага Алесь ведае. Выпадкова чуў размову бацькоў.

Граф не зробіць кар'еры. У яго занадта многа сваякоў, замешаных y той няшчаснай гісторыі, — пра яе ніхто толкам не ведае, яна адбылася год за трынаццаць да Алесевага нараджэння, — калі "ныне здраўствуючы" цар страляў з гармат па людзях. Невядома, што хацелі рабіць тыя людзі. Але стары прыемны. I ён не мучыць яго, Алеся. Ён ласкава, са старамоднай галантнасцю ківае яму галавой і адразу праходзіць да бацькоў.

Голас маці, y якім, як заўсёды, гучаць бездапаможныя інтанацыі. Яна пытае графа… Нешта аб пераводзе ў Вільню… Граф стрымана смяецца:

— Мне добра ў вашым доме… Рыцарства заняпала. Яго няма. Мы з вамі, як дрэвы на лядзе. Іх пакінулі выпадкова побач, і яны радуюцца гэтаму. Чаго яшчэ патрабаваць ад жыцця? Спадзяюся, ваш малады князь будзе, як вы.

— Я спадзяюся, што ён будзе лепей за нас, — строга адказвае бацька.

Іх не можа чуць ніхто. Іх не чуў бы і Алесь, каб не яго выключны слых, аб якім яны не ведаюць.

…Ідзе цэлая кампанія: поўны сівы чалавек y бездакорным фраку, старая ў чорных карунках і хлопец, можа, гады на два старэйшы за Алеся.

— Граф Мікіта Хаданскі!.. Графіня Альжбета Хаданская… Граф Ілья Хаданскі.

У старога графа паблажлівы, — бо не прыродны, a прыдбаны выхаваннем, — выраз на поўным, сінім ад брытвы абліччы, такі выраз можна бачыць на старых партрэтах. Ён ні да чаго не абавязвае, гэты выраз. Румяныя вусны завучана ўсміхаюцца, — нават ямачка амура на адной шчацэ. Відаць, быў y свой час селадон, ведаў сабе цану.

Калі спытаць аб такіх — добразычлівы чалавек толькі і скажа: "Il a de l'esprit"[26], таму што больш y заслугу ім сказаць няма чаго.

Графіня пабляклая, з прыпухлымі вачыма. Адразу відаць, што злая румза. Алесь чуў і пра яе. Дворня казала. Казала, што з "людзьмі" капрызная, бо ўсё жыццё плача аб першым сыне, які памёр немаўляткам.

Затое Ілья Хаданскі нічога сабе. Гэткі звярок, рухавы, спрытны, гарэзлівы. Вочы сінія і дурнаватыя, як y кацяняці, валасы залацістыя. Такім галубоў ганяць.

Вітаюцца, праходзяць да бацькоў… Цікава было б зараз уцячы з гэтым Іллём і Мсціславам куды-небудзь y лес. Во пашукалі б!

— Пан Таркайла! Панскi брат, Тодар Таркайла!

Гэтыя былі яшчэ больш дзіўныя. Абодва ў дыхтоўных, на сто год, сурдутах шэрага колеру, абодва трошкі занураныя, абодва пышнавусыя, яны чымсьці нагадвалі камічных шляхцюкоў з карціны "Бітва пад Оршай". Праўдзівей, нагадвалі б, бо ні ў аднаго з ix не было ў вачах дабрадушнасці. Насцярожаныя шэрыя вочы, жорсткі прыкус вуснаў. Старэйшы, Іван, той хаця намагаўся ўсміхацца краёчкам вуснаў, ды і наогул быў больш тоўсты і гладкі. Затое Тодар, худы, згорблены нейкай невядомай сілай, глядзеў падазрона і холадна.

Стоячы поруч, яны нагадвалі лічбу "20". Лічбу "20" in fiocchi[27], якая павольна рухалася да дзвярэй y дом.

…Бацька глядзеў на іх. Потым перавёў позірк на спіну сына. Яна была занадта выразная, гэтая спіна. I таму ён усміхнуўся і адшукаў вачыма маладога Маеўскага.

— Мсціслаў, ідзі да Алеся… Пастой з ім трошкі, сынок… Цяпер ужо нядоўга.

Алесю адразу стала лягчэй, калі ён пачуў крокі Мсціслава, a потым дотык яго рукі. Цяпер яны стаялі поруч, два юнакі. A сa сходаў, што вялі на тэрасу, плыў і плыў, насустрач ім і абцякаючы іх, стракаты людскі паток, y якім ужо бадай нельга было адрозніць твараў.