Кии биирдэ олорор

“Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт…” Пепеляев ити тыллары – Валерий срэин уйадыппыт, уйууппут тыллары – адьас туох да саарбаа суохтук, бигэтик эппитэ. Итиэннэ кимиэхэ эмэ буолбатах – киниэхэ, соотох киниэхэ туаайан эппитэ. Кэлэри, кэнээскини дьи чахчы тр крн турар кии быыытынан. Пепеляев ол-бу кураанах дарбааннаах тылларынан чабыламмыт, сирэй-сирэйгэ анньыан сэриилээри сатаабат, уоран, тоуйан лрр эрэ сатыыр, кимэн киирэри билбэт, куотарга улгум корнет Коробейников, подпоручик Деревянов эин буолбатах. Кини аата-ахсаана биллибэт гс кыргыыыга сылдьыбыт бойобуой генерал. Колчак саана Пермь куораты кыыллартан ылан аатырбыт легендарнай герой. Кыыллар быаарыылаах тмк кимэн киириилэрин саана тифтээн ыалдьан хаалбыт этэ. Кини ыалдьыбатаа буоллар, баар, сэрии атыннык салаллыан да син эбитэ буолуо. Бары-барыта дьаалтатыттан ээ. Политическай охсууу дааны, сэриилэии дааны. Убайын Виктор Пепеляевы, Колчак правительствотын премьерин, бассабыыктар Колчагы кытта бииргэ ытан баран, ойбонунан Ангара мууун анныгар уган кэбиспиттэр … “Генерал Пепеляев Сибииргэ эрэ буолбатах, бтн Россияа, ону ааан омук правительстволарыгар эмиэ биллэр буолуохтаах. Маннык улахан кии кэнээскитин йдн, тгэин тургутан крбкк, санаабычча бас-баттах кэлбэтээ чахчы. Итиэннэ убайын суолун батыыан дааны баарбата дьэкэ. Оннук буолуон биллэр, тоо да кэлиэх этэй. Чэ, быата, бииги дьолбутугар кстбт кии…

Пепеляев армиятыгар соотох да генерал буолбатах ээ, элбэхтэр: генерал Ракитин, генерал Вишневскэй, полковниктар Леонов, Андерс, Рейнгардт, Шнапперман, Иванов, Варгасов… Эчи, кии ааан сиппэт. Саха сирэ айыллыаыттан итинник улахан байыаннай чыыннары харахтыы илик. Итиччэ баырхай чыыннаах-хааннаах дьон дьэ ама хайдах быстах дьыалаа турунуохтарай? Пепеляев кыайарыгар кытаанахтык эрэнэр, кыайарын бэркэ диэн билэр, ол иин саарбаа суох: “Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт”, – диэн этэр буоллаа дии. Уонна кини итинэн Саха сирин дьаабылын эиги илиигитигэр туттарыам диэн этэр. Онон, ааа, бигэтик эрэниэххэ. Эрэнэр диэн сс кыра – бары кнэн-кыаынан кмлххэ наада. Оттон генерал бииэхэ эрэннин. Бииги кинини тэн биэриэхпит суоа!”

Халлаан биллэ сырдаата. Хаар рдэ боруоран кстн кэллэ. рдк хордоой сир буолан ото-маа сэдэхсийэн барда. Суол мантан адьас чугас буолуохтаах. Валерий, муоатын чиккэччи тардан, атын аргыый хаамтарда уонна сонно тута арааттан биэс-алта ат сиэлэн чыбыратар туйахтарын тыаын ииттэ. “Кыыллар патруллара быыылаах, кэлбиттэрэ тугун ырааай”, – диэн муодаргыы санаан эрдэинэ, л тбэлтэлээх, ата тыбыыран тарылатта. Валерий винтовкатын харбаабытынан сыараттан ыстанан тстэ уонна, ойон тиийэн, атын муннун сиэинэн саба тутта.

Туйахтар тыастара чугааата.

– Дооттоор, ат тыбыырар дуу, тугуй? – диэтэ эдэр саха саата. – Эиги истибэтигит дуо?

– Нет… – хойуу куолас нууччалыы кнээтэ.

– Ээ, кэннибитигэр Ерема хаалан иэр, кини ата тыбыырбыта буолуо, – диэтэ атын саа.

Бэттэх омоон суол трдгэр кэллилэр.

– Дооттоор, бу суолунан бара сылдьабыт дуо? – били эдэр саха чааарыйда.

Валерий тарбаын саатын чыыбыыгар чугаатта. Сымыаын быа ытыран ибир да гыммакка иийэн турда. Ата, тыаа суох ньимийэр наадатын билбиттии, тбтн иччитин хонноор умса анньан, биллэ-биллибэттик тыынан сурдуратта. Валерий хараын кырыытынан икки ттн крн баран: “Кыбычыын да сиргэ киирэн хаалбыппын, суол чугаыгар эрдэттэн сэрэниэххэ баар эбит”, – диэн бэйэтин мтннэ. Ол эрээри эргиллэн тннр баараа. Тннр сатаммат. Тнннэинэ дьэ лр. Ханна да гыммакка, быччаччы тутан ылыахтара. Иннин диэки мчч кттнэ эрэ быыанар. Суолтан бу диэки таысталлар эрэ, ытыалаан субурутан биирдэрин-иккилэрин охторуохха уонна бу арыый сэндээ сиринэн быа ойутан улахан суолга кттэн киирэн тэптэрэ туруохха. Итинник быаарыныы Валерий йгэр начаас иккэрдигэр клм гынна.

– Туох эмэ суола баар дуо? – кнэс куолас ыйытта.

Аттан тэр тыас иилиннэ. Этэрбэстээх атах омоон суол диэки кэллэ.

– Саа суол суох.

– Ээ, оччоо барыаы, – дэстилэр саалар.

Туйахтар тыастара илин диэки чыбыраа турдулар. Сотору атын аттаах кии кэлэн ааста. “Били хаалбыт Еремалара буоллаа”.

Валерий тымныы сиэинэн кырыарбыт кыламанын туора соттон кэбистэ, дириник эирийтэлээн э тыыммахтаата уонна, атын сн имэрийэ-имэрийэ, сиэлин силэйэн, сылаас моонньугар сирэйинэн саба тстэ. Ол курдук турбахтаан тыын ылан баран, сыаратыттан от аалан атын хабыалатта. Онтон, улахан суолга киллэрэн араа хайыыннараат, муоатынан быа биэрдэ.

Соуруулуу илин тииттэр быыстарынан кыыы кн кытара дьэлтэйэн тахсыыта Валерий улахан айан суолуттан туораата. Туораабыт суолунан трнэн тыынар тыыннаах сылдьыбатах, бтэйэ оон хаалбыт. “чгэй эбит, – Валерий рэ крд. – Оонньордоох бэйэлэрэ эрэ бгэн олордохторо”. р гыммата, от рэх снньгэр сыстыбыт кыракый чоолох алааска айаннатан сирилэтэн кэллэ. Ууоргу тыа саатыгар турар туруору балааа чугааан иэн хайдах эрэ дьиибэргии крд. Балаан лэиттэн буруо тахсыбат. Далга с-ас чинчитэ биллибэт. Тэлгээ хаара крдьллбэтээ ырааппыт.