Кии биирдэ олорор

Кырдьыга, Солобуда чугаа улахан сэрэхтээх сир. Сирин-уотун, тумнар суолун билбэт кии тоуурга кэтиллэ тстэинэ да клэ. Кыыллар кэтэбиллэрэ сылдьар сирдэрин ааа кттм ини диэн эрэнэ санаан, Валерий ээ-дьээ буолла. “Чэ, дьоллоохтук айаннаа, Ийэ дойдугун коммунистар диктатураларыттан босхолоор рдк миссияын чиэстээхтик толор!” – диэбитэ Пепеляев генерал арахсарыгар уонна уа-хаас иэдэиттэн стэ уураан ылбыта. Билиитэ генерал сорудаа туолуох курдук: бачча ыраах сири чгэйдик кэллэ, мантан да антах этээ буолар ини. “рдк миссия…” Чахчыта оннук. Аам оонньор эрэйдээх, былыргы кии сиэринэн, тэлгээтиттэн тэйиччини кыайан эргитэ санаан крбт ээ. “Эйигиттэн атын киини булан ыыппаттар дуо?” – диэхтиир. Талан-талан, смэрдээн-смэрдээн ыыттахтара дии. Ону йдбт. Дьиинэн кини киэн туттуон сп этэ. Кэлин йдэ. Кэлин, Дьокуускайга р былааа туругурдаына, Саха сирин бтннтн бииги бас биллэхпитинэ. Онно дьэ крлл: Саха сирин салалтата ким илиитигэр киирэр? Ким бу бара баай хотугу кыраай аа баылыга буолар? Оччоо, баар, Валерий Аргыылап ттэ-т, ордуга ахтыллар кэмэ кэлээрэй? Ттн да иин билигин дьон кэннигэр срстээччилэри, былааы ллэстэр кэм кэллэинэ, тэргэн тэбиитин да саа сиргэ чугаатыллыа суоа. Дьаабылы охсууу уотун ортотунан ааспыт, лр-тиллэри крбт дьон бэйэлэрин илиилэригэр ылыахтара. “Кэлин бэйэбит былааспыт туругурдаына, бу кчмээй кннэргэ ким хайдах быыыламмыта, тугу-ханныгы гыммыта бэски хараар ыйаныаа, – диэбитэ саха р этэрээтин командира Мэхээлэ Артемьев. – Кыайыы кэнниттэн бэлэмэ мээтиргиэм диэн ким дааны саарамматын!” Оннук буолуохтаах. Онтон атын буолуон сатаммат”. Генерал дааны Валерийы кытта кэпсэтэригэр эмиэ оннук санааны быктарбыта. “Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт. Саха сирин эиги дьаайыаххыт”, – диэбитэ. “Онон, оонньоруом, саарбаалаама: тиитин охтордорбут эрэ, тииин бэйэбит ичигэстиэхпит! Ол-бу ВЯОНУ* тойотторун, уобалас “управляющайа” Куликовскайдары эин рдгэ ытыарар биллибэт…”

Итини таынан Валерий иигэр чып кистэлэ былааннаах: Пепеляев Дьокуускайы сэриилээн киирэрин былааы бэйэ илиитигэр ылан крсххэ диэн. Чэ, холобура, генерал кэлэрин кини Саха правительствотын баылыга биитэр Саха уобалаын губернатора дуу аатыран тоуйдун? Генерал бэйэтэ Саха сирин баылыга буоларга суудайбата чахчы. Кини сыала атын, киэ, улахан – Сибиир, Россия, тмгэр рмэччи маан атынан Спасскай боруотанан Москва Кремлигэр киирии. Онон, чгэй кмн тэрийэр эрэ буоллаына, Валерий Аргыылап да Саха сирин аа баылыгынан ананарын кини утарсыа суоа. Дьиэ Валерий ол иин бу кутталлаах сырыыга улгумнук сблэммитэ.

Генералтан сорудах ылаат, Валерий командирыгар Артемьевка тиийбитэ. Барар буолбутун этэн эрдэинэ, анарааыта саба саарбыта: “Билэбин. Кэпсээмэ. Тылгын кыана тутун. Эн бараргын ким да билиэ суохтаах”. Дьокуускайга кими ыытары, арааа, кини бэйэтэ ыйбыт быыылааа. “рэн аллайыма. Ыыахтаан эрэр буолбатаххын”, – диэбитэ уонна Дьокуускайга кими-кими кытта кэпсэтиэххэ сптн ыйыталаабыта. Ити эрээри кини биир дааны бк эрэнэр киитэ суох кэриэтэ эбит этэ. “Билигин хайдах санааламмыта буолла – билбэтим. Сэрэнээр…” – диэн буолан испитэ. Тмгэр тиийэн, интеллигенция санаатын иирдибит бассабыыктары, албын тылга киириммит саха рэхтээхтэрин хсэн, тииин быыынан сыыйбыта: “Чо-орт!..”

Валерий бу омос кррг соччо суоа-суодала суох эрээри, дьиэр дьэбир майгыннаах, кытаанах санаалаах хатыыр кииттэн улаханнык саллара, киниэхэ срн баттатара. Артемьев хаан да ыыытаан-хаыытаан силбиэтэммэт, охсон-тэбэн бырдаалаабат этэ. Ол да буоллар кини, тымныы хараа хараынан хайдах эрэ барыны барытын самнары кррг дылы буолан, ордук дьулааннааа. Валерий Артемьевтыын биир дойдулаахтар – Амма улууун дьонноро. Артемьев уолтан сааынан да аата, билиитинэн-кртнэн да быдан баыйара. Кини Дьокуускайдааы учительскай семинарияны рдтэ бтэрбит, хас да сыл учууталлаабыт кии этэ. Ол иин эбитэ дуу, кинилэр биир этэрээккэ сырытталлар да кыайан доордоспотохторо. Итиэннэ доордоуохтарын иин сптх тгэн да суоа: наар сэриилэии, тоуйсуу, наар айан – эккирэтии биитэр эккирэттэрии. Ити билигин Валерий Саха сирин баылыыр туунан ыраланар да, кырдьыга, Артемьевтаах, бастарын ууоа бтн буоллаына, ол рдк соло иин тиистэринэн-тыырахтарынан тсэллэрэ чахчы. Ити эрээри оччотооу билиэ. Маннык крээннээх кэ-дьылга кии йбэтээ-ахтыбатаа буолуон сп…

Суол сыыры р ыттан барда. Арааа, улахан суол мантан аыйах биэрэстэ хааллаа. Хараа дааны арыый убуу быыытыйда, тыа биир кэлим хара истиэнэ кэриэтэ саба барыйара уурайан, биирдии тииттэр тус-туспа кстр буолан истилэр. Ат айана биллэ бытаарда. Валерий тыын ылан саалын, бэргээтин кырыатын соттон суураланна. Хараа иннин, хараа суолу, одуулаа сатыыр да, санаата кэннигэр, генералы кытта кэпсэтиитигэр иэиллэн тнн турар.