Кхолламан цхьа де

Цхьа бутт хан йара Муса генна лаьмнашка лесхозе колхозна хьун хьакха вахана. ПхийтталгІа шо бен доцчу цуьнан-м ницкъ, дера, бацара хьаннаш хедо, уьш ломан басешкахула охьа хи йисте текхо, чехкачу хи чу а туьйсуш, охьахьийсо, лахахь схьалеца, аратекхо. Амма цІахь Іен йиш йацара. Цуьнан да кхузткъе итт шо хенара къена стаг ву. Иштта къена йу десте а. Оцу кхааннен кхин гергара а, йуьртара а стаг вац хІокху агІор. Йа уьш мича махкахь бу а ца хаьа. Цхьадика, хІорш кхоъ хІинццалц могаш лаьттира. Схьадалийначу хьалхарчу шина-кхаа баттахь шаьш цІера йеанчу ши гали хьаьжкІех гІетакх деш Іийра. ТІаккха, кхаш тІера кІен, мекхан кан лехьош, акха стоьмаш бууш а, кІел ца диса гІиртира. Іа тІедеача, йалтех буьртиг боцуш дисира. Йалта хаьдда бисинчу хьалхарчу баттахь чекхйелира церан мискачу йийбарх йохка а, хийца а мегаш йолу массо а хІума. ХІинца болх бийр бу бохург хьехочохь а дацара. Іа ма дара. Дохнан фермехь ца бича, кхин болх а ма бацара.Хилча а, къеначу шимма болх муха бийр бара? Ткъа десте – десте йу. Уьш дика бехачу хенахь а, меракІантаца къиза хилла иза. ХІинца, къелло гатбича, уггар а карзахйаьллера. Да чохь воц-воцчухула Муса хьийзавора цо, сагІа деха гІо бохуш. Цо дуьххьара шега и дешнаш аьлча, Іадийча санна висира Муса. СагІа деха! Нохчаша даим а иэхье деринарг! Йа цунна а, йа цуьнан вархІе дена а ца гина сагІа доьхуш нохчо! Мусас дуьхьало йира. ТІаккха церан жимачу доьзалехь дов доладелира. Бакъду, шен зудчунна а, кІантана а йукъахь долу дов дена ца хаьара. Мусас дукха садиттинера дестечуьнгахьара хуьлучу цатемашна. Къеначу ден дог ца доьхчахьана. Ша бахьана долуш цаьршинна йуккъе вас ца йоьжчахьана, шена цатам хиларх могуьйтура Мусас, амма дестечо хІинца тІеІуьттург дан йишйоцуш гІуллакх дара. Мацалла велча a.

– Цхьанна гахь, тІаьхьарчу тІаьхьенна а тІехтохам хир бу. Ас дийр дац иза, нана, – йухагІоьртира Муса.

– Мацалла дала деза вай? Йа къена со, таьлсаш коча а тийсина, арайаларе догдоху ахь? Йа, хьо цІа хиъна а Іаш, хьан къена да хІитта веза нехан неІаре? – тІейегалора цунна десте. – Вайнах боццуче гІуо. Районехь Іаш цхьа а нохчо вац. Йуьрта йуккъе а ца хьийзаш, йистошкахула хІума йеха. Адам дика ду. Жима хьо неІаре хІоьттича, кхалла хІума ца луш вуьтур вац.

Муса вист ца хилира. ДІа ойла йича, цхьана aгІop бакълоьрадесте. СагІа дехар эхь ду бохуш, кху чу а дийшина, мацалла дала йиш-м йац. Шена хьалхара да вохуьйтийла а ма дац. Дависарг-йаІ, Мусал хьалха кхечо дІадолийна мукъане а делара. Мусана ца лаьара и иэхье гІуллакх шегахула дуьххьара къомана тІеэца. Хьанна хаьа, къайллах иштта цхьаццанхьа кхин берш лелаш хила а ма мега? Цо динарг диса а ма тарло цхьанне а ца хууш. Амма – хаахь? XIaн-xIa, дуьйцийла а йац! Цулла-м, мацалла валар гІолехь йу…

Масех де делира цуьнан даг чохь къийсаман дарц хьийзаш. Де-дийне мел дели, ойла дестечо аьллачунна тІетийжара. Бакъду, шен дуьхьа а, йа дестечун дуьхьа данне а дацара цуьнан ойла хуьйцург. ТІаьхь-тІаьхьа гІеллуш, мажлуш кІелвуьсуш лаьтта шен къена да гича, дог дешара цуьнан.

«ХІан-xIa, кІелхьарвала некъ лаха беза, – сацамбира цо тІаьххьара а, – хІара мацалла а валийтина, мацца а цкъа кхуьнан йа сайн вежаршна тІекхаьчча, ас хІун ала деза?»

И сацам хиллачу шолгІачу дийнахь, Іуьйрре гІеттина, пхьаьрса кІел тІоьрмиг лаьцна, кху йуьрта веара Муса. Цхьана урамехула масазза а дІасавахара иза, масазза а цхьацца цІенойн кетІахь сецира. Амма даго ца вуьтура, кевнах чоьхьа а ваьлла, неІаре а вахана, хІусамдайшка куьг кховдо. Іожалла! Стенна кхоьру иза цунах? ХІун ду шен, шен доьзалан, шен къоман а сийл деза? Сий дайна вехачул-м, валар гІоли ма йу! Вала хІунда ле? Буьйсанна ара а вуьйлуш, йолчуьра лачкъийча? СагІа доьхучул-м, къоладар тоьлу!

Оцу ойланаша Іехош, шена хаа а ца луш йуьртах араваьккхинаМуса йуьрта йисттехь лаьттачу цхьана дехачу, тишачу божална тІеІоттавелира. Баьсса тІоьрмиг карахь дестечунна хьалха гІойла а ма дац. ТІехула тІе, уьш кхоъ меца дара. Миччара йаьккхина a, пхьуьйранна хІума йахьа йезара. Ткъа, хьанна хаьа, оцу божалахь каро а ма мега пайдехьа дерг. ДІогахула котамаш лела йежаш. Божална чуьра хур-тІур деш араиккхи ши хьакха. Цхьа хІума ца хилча, хьийзар ма йацара уьш оцу чу. Ма дика хир дара оцу чохь цунна хІоаш карийча!

Муса божали чу велира. ЦІенкъара нехийн баьрзнаш кегош кхин а шиъ хьакха йоллура. БІаьргаш жимма боданах боьлча, Мусана хиира и баьрзнаш мацах цкъа гурахь буракаш, жІаьнкаш, копастанаш цІанйеш дІатийсинчу лоьдгех хилла буйла. Бехк а ца хилла хьакхарчийн уьш кегорах.