Кхолламан цхьа де

Муса чуваьлча, шайн болх битина, хьалатаьІира ши хьакха. Цхьаннан кІомсаршна йукъалаьцна йоккха кІайн бурак йара. Мусан ши бІаьрг серлабелира. Хьакхин багахь дерг жовхІар хиллехь-м, тергал а дийр дацара цо. Цунна гург дийнна бахам бара. Цуьнан меца са йухадерзо ницкъ болуш. Шен цергех тесначу хих къурд бина, божалан неІ тІе а чІаьгІна, хьаьвдех хьокха а баьккхина, тІеволавелира иза. Дуткъий, доца цІагарш хьала а саттийна, хур-хур деш дІаиккхира ши хьакха. Масазза а хьокха тоьхча, эххар багара бурак охьатесира хьакхано. Схьаэцна, хечех хьаькхна, тІера шеташ дІа а йаьхна, Іуьйшуш хан ца йойъуш йиъна чекхйаьккхира цо. ТІаккха, неІ йиллина, ши хьакха ара а хецна, баьрзнаш тІехь цаьршиннан меттиг дІалецира. Дуьххьара карийначу жимчу бурако дог-ойла гІаттийра цуьнан. Нехаш кегор-м эрна хир дац! Таханенна десте Іеххол хІума карайахьара. Кхана цхьа гІайгІа бийр бара цо. Ши жІаьнк! Копастанан дог! ХІан-xIa, хІара болх иштта каде хилахь, церан хІусамехь масех дийнахь йаа хІума хир йу!

Цхьа-ши сахьт далале, Мусан тІоьрмиг йуьккъелц буьзира. Амма, шена карийначу хІонсах бІаьрмециг вуьйлуш, цо кхин дІа а кегайора нехаш. ХІан-хІа, кхин карийча, цуьнга йахьалур йац. Тоийта деза. Кхана йуха а вогІур ву иза. Амма хІара меттиг къайлехь латто йеза. Нагахь цхьанна хаалахь, адамаш гІертар ду кхуза. ТІаккха цара цхьана дийнахь къажбийр бу хІара баьрзнаш.

Муса кхийринарг хила а хилира. Иза мел къайлехь латто гІертарх нахана хиира цо и беркат мичхьара кхоьхьу. Кхо де далале наха иссаза тІекІелдехира и баьрзнаш. Церан доьзал йуха а меца бисира. ХІинца, къола ца дича, кхин некъ бацара кІелхьарвала.

– Дада, вай иштта мацалла дала Іийна девр дуй-те? – элира цо цхьана суьйранна шен дега.

– Ца Іийна хІун дийр ду вай… Со къена ву, хьо жима ву. Болх Далла тІе а биллина, совцур вай. Рицкъанаш Делехь ду, – суьлхьанаш хьийзочуьра йукъах а ца волуш, жоп делира цо.

– Наха, къоладой а, шайна рицкъа лоху. Изза дийр ду ас а.

Ден керара суьлхьанаш охьадийгира.

– ХІун элира ахь? – тевжина Іачуьра охьахиира иза. – Къола? Хьанна дан воллура хьо къола? Хьо хьера-м ца ваьлла?

Дена тІейеана моха сихха дІайелира, кІант шена дуьхьал вист ца хилча.

– Варийлахь, Муса, кхин цкъа а хьайна дага ма даийталахь иза. Къоладар дика гІуллакх дац. Бусалба динехь дихкина иза, нохчийн гІиллакхехь а оьзда дац иза. Хьо хьенан хІун лачкъо воллура? Кхузара бахархой а ма бу шайна дита а, вайна дала а доцуш. Шаьш оццул хала бохккушехь, шайн долчух вайна дакъа дан а гІерта. Эхь ма дара вайна, оццул дикачу оцу адамийн рицкъанна тІе къайлах куьг кховдийча.

– Ас неханиг лачкъор йац, ткъа колхозниг лачкъор йу…, – халла къаьсташ вистхилира Муса.

– Цуьнан хІун башхо йу? Колхоз а, пачхьалкх а адамийн йу. Дерриге а ду адамийн къинхьегамца ІаІийна. ТІехула тІе, колхозо а, пачхьалкхо а до вайна гІо. Колхозо лучух хене ца девлла вай дІайаханчу аьхка а, гурахь а? Варийлахь, мегар дац хьуна. ТІехь дола дан да-нана доцчара хІуъа леладарх, иза хаза ду ма мотталахь. Иэхь ду хьуна иза. Вай кхоъ бен дац, башха, мацделча, делха бераш дац. ХІинцца бІаьсте тІейогІур йу, тІаккха нитташ, хохаш гучубевр бу.

Хьовзийна чекхдаьхна суьлхьанаш, хьарча а дина, гІовталан кисана а таІийна, тІаккха дехха доІа а дина, йуха а цунна тІевирзира да.

– ДагадогІий хьуна, кІант, хьо доьшуш волуш, буьйсанна ахь суна дІайаханчу паччахьан заманахь адамашкахь, къаьмнашкахь латтийначу Іазапах лаьцна, революцис вайн махкахь советан Іeдал хІотторах лаьцна кинижкаш тІера хабарш дийцина? – хаьттира цо Мусага.

ДагадогІу дера-кх. Цхьа-ши шо хьалха ма дара иза. Цкъа иза «Чрезвычайный комиссар» йоьшуш волуш дена гира цунна тІехь нохчийн суьрташ. Цо дийхира и книга шена хозуьйтуш йешар. Ши бІаьрг хьаббой, меллаша суьлхьанаш а хьийзош, вист ца хуьлуш, резахуьлий, наггахь корта а таІош, леррина ладоьгІуш Іара иза.

Цкъа Муса, кІадвелла, сецча, цо дийцира шаьш, нохчийн къехоша, советан Іедалехьа къийсам латторах, шена цкъа Орджоникидзе гарах лаьцна, кхин, кхин дуккха а.

– Ткъех шо хьалха, йокъанаш хилла мацалла хІоьттира Украинехь. Мацаллех бевдда, хене бовла рицкъа лоьхуш, вайн махка баьржира Украинера, Кубанера дуккха а нах. Божарий, зударий, бераш. Доьзалшца цхьаьна. Меца, берзина. Нохчийчохь ца хІоьттинера мацалла. Лаьмнашкахь Іалашбеллера бахам. Цундела гІертара уьш цига. Амма сов сискал йолуш нохчий а бацара. ХІинца тІедаьхкинчу вайгахь а, кху бухахь долчу къомехь а долу хьал хІоьттинера Нохчийчохь. Бакъду, вай кхуза дукха далийна. Вайна тІебаьхкина гІалгІазкхий кІезиг бара. Уьш вайна тІе шайн лаамехь баьхкинера, ткъа вай –нуьцкъах схьадалийна. Со хІун ала гІерта аьлча, оццул шаьш гІаддайна болушшехь, цкъа а, цхьаммо а нехан хІуманна тІе куьг ца кховдийра цара. Лачкъа а ца йора, йеха а ца йоьхура. Цара болх бора. Къахетара мисканех. Меца, дерзина бераш гича, дог дешара. ДуьххьалдІа йуучух болх бора цара.