Лаьмнашкахь ткъес

– Цo дуй ма биъна тIамехь кара ца ваха!

– Лецначех хIун хир ду-те?

– Шемал санна, Макка бохуьйтург хир бу-кх.

– Шемалан цхьа кIант вайн паччахьан инaрлa ву цa бoxy?

– Важа туркойн паччахьан инaрлa ву. Цхьацца паччахьна вохкавелла ший а.

– Вай, мисканаша, цIий Iенадо, уьш а, и дIо богIурш а чинехь лакхабуьйлу.

Векъаначу стеган бIаьргашца дIахьаьжначу Берсина гира майдана богIучу некъо гола туххучуxула гучубевлла береш. Ул-уллохь, воьлуш къамел деш, хьалха вогIура эла Эристов а, инарла Орца а. Цаьршинна тIаьхьа вара майор Мустафинов Девлат-Мирза а, шелахойн йуьртда прапорщик Боьршиг а. Уьш цигахула гучубовлу тергалбеш Iийча санна, маьждиг чуьра арататтабелира нах. Къехой, йуьстах а буьйлуш, цхьацца агIор дIахIиттира, йуккъехула шуьйра некъ буьтуш, ткъа бакх-баккхий цIейаxxана нах а, гонахарчу йартийн совдегaрийн лакхенаш а хьешашка маршалла хатта дуьхьалбахара.

Кегийрхошка а ца кхочуьйтуш, говpара охьаиккхинчу майоро Девлат-Мирзас, хьаьдда тIе a вaхана, луьйта а лаьцна, чувoссийра эла Эристов.

– Ларлуш хилалаxь, Николай Богданович, – Эристовгахьа вирзира Орца. – Хатт бу кхузахь. ХIара маьждиган хьалхе-м цIанйинeхь а мегар дара, Боьршиг.

– ВаллахI, ца баьхна-м дац хIара, Орца. Бехк баьлла-кх тхоьгара.

Хьешашна кIелхIитта мукъайаьккхира неIарна тIехуларчу лабанан кIело.

– ДІaдoлaдe вaй, хьан локхалла? – элира Эристовс, Орце дIа а хьожуш.

Девлат-Мирзас а, Боьршига а, цхьацца агIор а вирзина, маьхьарий туьйхира.

– ЛадогIал, нах!

– Эла Аьрсто ву вистхила лууш!

Byьшта а лохха къамелаш деш лаьтта нах дIатийра. Хьаьжайукъ а хабийна, нехан тобанна тIехула бIаьрг туьйхира Эристовс. Цуьнан багах дош ма-деллинeхь, хиира Берсина хьеший гIеххьачул «бохбелла» арабевллий.

– Ас доцца дуьйцур ду шуьга, нах, – тийсалуш вистхилира Эристов. – Арахьарий, чоьхьарий мостагIий отуш бу вай. Iовдалчу ламанхошна моьттура, Турцел нуьцкъала пачхьалкх дуьнен чохь а йац, англичанаша гIо а деш, цо Росси отур йу. Туркой, англичанаш, французаш, кхин, кхин а хIун йу? Россис хIупъаьлча, лаьтта тIера тIепаза йовр йара уьш. XIинца туркой лоьхкуш бу. Массо маьIIexь. Гена дац, гора а эгна, цара къинхетам боьху болу де. Вайн толaмeхь дакъа ду нохчийн бакъ кIентийн: цуьнан локхаллин инарлин Чермоевн, эпсарийн: Шамурзаевн, Мамаевн, Шериповн, Лаудаевн, бIeннaш мoгIaрaрчу бIaьхойн. Царна йукъахь бу шун шелахой а. Хастам хуьлда вайн турпалхошна!

– Ура! – мохь туьйхира уллохь лаьттачу майоро Мустафиновс.

– Уьрей! – дIаийцира Боьршига.

– Уьрей! Уьрей! – йукъ-йукъахь маьхьарий девлира хьалхарчу могIаршкахь лаьттачу молланийн, хьаьжойн, совдегарийн. Ткъа къехойн тоба, баганаш дIатегча санна, тийна лаьттара.

– Чекхдаьлла чоьхьарчу бунтаца дерг а. Туркошна гIоьнна гIевттина абхазаш тоххара дIатебина. Кхузахь, нохчийн лаьмнашкахь, даьлла ун даьржина ДегIастана а, Бакохула дIа а. Иза а орамашца бухдаьккхина. ТIилитІлахь a, CoгIратІлахь а дIалецна шиний областан мятежникийн баьччанаш. Царна йукъахь ву коьртачех шолгIа мятежник Іумма-Хьаьжа, цуьнан кIант Дада, Залмин Дада, махкатIхойн ТангIай, тевзанхойн Лорса-Хьаьжа. Амма уггар коьрта мятежник Іaьлбаг-Хьаьжа ведда ваьлла. Маршонехь бу цуьнан дуккха а гIоьнчий. Уьш маьрша а болуш, синтем хир бац Нохчийчохь. Уьш маьрша мел бу, биллина дIа кхерам хир бу шун бахамашна, доьзалшна, синошна. Цуьнан локхалло областан начальнико уггар хьалха шуна, шелахошна, тIеваийтинa co, шух дагавала. Шу даим a Iедална, цуьнан Воккхаллина Государь Императорна муьтIахь, тешаме хилла дела. Аш хIун олу, шелахой?

Хьалха могIара хIиттина нах ойла йеш ца Iийра.

– Оха аьлларг хьалххе дуьйна ца хаьа цуьнан воккхаллина? – вистхилира Боьршиг. – Сийлаxьчу паччахьна, цуьнан локхаллина областан начальникна, оха лоруш волчу хьуна луург дан гIерташ, тхешан бахамех а, синойх а довла кийча ду тхо!

– Нийса боху Боьршига! Иштта дIаала инарле!

– Тхан цIарах кехат йазде паччахье!

Iаббалц нах маьхьарий хьекха а битина, йуха а къамел долийра Эристовс.

– Дика ду, шелахой. Шун дош тоьу суна. Суна хетарехь, гонахарчу йартийн векалш а хир бу кхузахь?

– Бу! Эвтархой, курчалой, эгIашбатой, атагIой а!

Дехьо Берсина гуонаха лаьттачу нахана йукъахь резабоцуш гIугI доладелира:

– Хьовcийша, кхин эхь а ца хеташ, цара дуьйцург!

– Массо а йарташкара схьагулйелла йеккъа цхьа тIингарш йу-кх.

– Хьоло хьерабаьхна!

Чермоевн лере таьIира Эристов.

– Дисинарг ахь аьлча бакъахьа ду, хьан локхалла.

Орцас, шен дуьзина, зоьртала дегI а нисдина, йовхарш тоьхна, аз тадира.