Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

En Esperanto unu tia termino estas onklo . Unuavide, tio povas ŝajni esti unuopa vorto por unuopa signifo. Tamen ne: ĉar mia onklo povas esti (i) la frato de mia patro, aŭ (ii) la frato de mia patrino. En pli vasta senco, mia onklo povas esti ankaŭ (iii) la edzo de la fratino de mia patro, aŭ (iv) la edzo de la fratino de mia patrino. Multaj lingvoj distingas inter la sencoj (i) kaj (ii), uzante apartajn vortojn por la du nocioj. La sencoj (iii) kaj (iv) povas eĉ ne esti perceptataj kiel parenceco, depende de la koncerna socio kaj ĝia famili-strukturo. Okazas ankaŭ tio, ke oni etendas la sencon de la onklo -vorto por kovri diversajn, aŭ eĉ ĉiujn, pli aĝajn virojn, ĉu aŭ ne ili estas parencoj laŭ sango aŭ geedziĝo.

La vorto kuzo  simile kovras almenaŭ kvar malsamajn parencrilatojn. Mia kuzo povas esti la filo de la frato de mia patro, la filo de la frato de mia patrino, la filo de la fratino de mia patro, aŭ la filo de la fratino de mia patrino. Neniel estas universalaĵo, ke ĉiuj kvar povu esti nomataj per la sama vorto, kiel en Esperanto.

Ĉe la vorto frato  oni ne distingas inter pli aĝa kaj malpli aĝa fratoj: ambaŭ nomiĝas frato. En multaj lingvoj ekzistas malsamaj vortoj por ‘pli aĝa frato’ kaj ‘malpli aĝa frato’, kaj mankas vorto, kiu nomas ambaŭ.

Precipe la boparencoj tre varias. Per bofrato Esperanto nomas du tre malsamajn parencrilatojn, ĉar mia bofrato povas esti (i) la frato de mia edz(in)o, aŭ (ii) la edzo de mia fratino. La unuan specon mi mem ligis al la familio en kiu mi naskiĝis, la duan specon iu alia. La slavaj lingvoj havas amason da boparenc-terminoj. Sub bofrato  en la Esperanta-Rusa Vortaro de Bokarev  (1974) oni trovas kvar diversajn rusajn tradukojn: du ( déverj , ĵúrin ) respondas al (i) supre, depende ĉu la ‘mio’ estas viro aŭ virino, tria ( zjatj ) respondas al (ii) supre, kaj la kvara ( svoják ) aludas al la edzo de la fratino de mia edz(in)o, kiu en multaj aliaj lingvoj ne estas kalkulata kiel bofrato. En Esperanto, efektive, pli preciza nomo por tiu lasta estus bobofrato , ĉar la parenceco estas duoble boa. La grekoj nomas tiun bobofraton / badza’nakis /, sed la ordinaran bofraton / ɣam’bros /.

5.9 Mondrigardo

Ni vidis, ke la lingvoj de la mondo tre diversas inter si, ne malplej multe en la leksiko kaj semantiko. Cu tiuj diferencoj nuancigas nian mondrigardon, la spiritan bildon, kiun ĉiu el ni faras pri la universo, en kiu ni loĝas? Ĉu ili eĉ plene determinas ĝin?

Mi respondas: nuancigas jes, determinas ne. Estas neeviteble, ke la lingvo, kiun ni unue akiras kiel infanoj, tendencas gvidi niajn pensojn laŭ siaj reloj. Sed ni estas inteligentaj estaĵoj, kiuj kapablas rezoni kaj analizi; ni ne restas tra la tuta vivo sklave katenitaj en ĉiu detalo. Por simpla ekzemplo, konsideru la tabelon (14). Ĝi prezentas la vortojn por ‘viro, edzo, virino, edzino’ en la lingvoj angla, franca, kaj germana. Oni vidas, ke la franca femme  signifas indiferente ‘virino’ aŭ ‘edzino’, sencojn distingatajn en la angla (kaj en Esperanto). La germana Mann  respondas kaj al ‘viro’ kaj al ‘edzo’, dum Frau  egalas al femme . Se la denaska lingvo plene determinus la mondrigardon, ni trovus, ke franclingvano ne komprenas la diferencon inter virino kaj edzino; ni trovus, ke germanlingvano konfuzus mense inter viro kaj edzo, inter virino kaj edzino; dum la anglalingvano bone komprenas la diferencon. Ni trovus, ke francaj esperantistoj ofte konfuzus la vortojn virino  kaj edzino , kaj la germanaj esperantistoj konfuzus ankaŭ la vortojn viro  kaj edzo . Sed tiel ne estas.

(14)

A

F

G

‘viro’

man

homme

Mann

‘edzo’

husband

mari

‘virino’

woman

femme

Frau

‘edzino’

wife

Lastatempe okazis – precipe en norda Ameriko kaj norda Eŭropo – vigla kaj grandparte sukcesa kampanjo kontraŭ seksismo. Oni kampanjis, ke virinoj kaj viroj estu same traktataj en rilato al edukado, laboro, hejmaj taskoj, kaj sociaj kaj politikaj rajtoj. Tiu kampanjo tuŝis ankaŭ la lingvon. Nun estas kontraŭleĝe en Britio anonci vakan postenon por waiter  (kelnero) – ĝi devas esti por waiter or waitress  (kelnero aŭ kelnerino). En la angla lingvo estas tamen pluraj posteno-nomoj, kiuj ne indikas sekson kaj tial ne ofendas kontraŭ la nova leĝo, ekzemple secretary  (= sekretario aŭ sekretariino), teacher  (= instruisto aŭ instruistino). Aliajn oni kreis, ekzemple salesperson  (kvazaŭ ‘vendopersono’, do komizo aŭ komizino). Pro la ŝanĝita mondrigardo necesis iom reformi la lingvon.