Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

*  Do ekzemple la zulua ne havas apartan vorton por ‘blua’, sed esprimas ĝin laŭvorte kiel ‘ĉielverda’ ( luhlâza njéngesibhakábhaka : Rycroft  k Ngcobo  1976: 107).

(13)

nigra, blanka;

ruga;

flava, verda;

blua;

bruna;

griza, purpura, roza, oranĝa.

Ĉiuj homoj kun normala vidpovo kapablas distingi fiziologie la samajn kolorojn. Limigita vortprovizo ne signifas limigitan vidpovon; kaj efektive ĉiu lingvo havas ankaŭ la rimedojn por distingi multegajn nuancojn aldonajn al la bazaj, ekzemple per komparoj kun difinitaj objektoj de la koncerna koloro, aŭ per aliaj plurvortaj esprimoj. Baza koloro en iu lingvo estas tia, ke ĝia nomo (i) konsistas el unu vorto nekunmetita (do en Esperanto ne helruĝa , nek blue verda , nek samkolora kiel via ĉemizo ); (ii) ne estas hiponimo – subordaĵo – de iu alia koloro (do nek skarlata  nek karmezina , ĉar ambaŭ estas hiponimoj de ruĝa ); (iii) ne estas limigita en sia apliko (do ne blonda , kiu ordinare rilatas nur al haroj kaj eble al biero, nek beja , kiu rilatas nur al ĉevaloj), kaj (iv) estas uzata kaj komprenata de ĉiuj parolantoj de la koncerna lingvo (do nek punca  nek rufa , vortoj kiujn multaj Esperantistoj ne konas). Cetere ni ignoras konvenciajn doktrinojn, ekzemple la lernejan dogmon pri ‘la sep koloroj de la ĉielarko’. Temas do ĉi tie pri la demando, kiom da bazaj kolorvortoj ekzistas en iu lingvo, kaj kiuj ili estas – ne pri la demando, ĉu oni povas esprimi tiun aŭ alian nuancon en iu lingvo.

Ekzistas lingvoj, por kiuj oni raportas nur du bazajn kolorterminojn, kies fokusoj ĉiam estas nigra  kaj blanka . Eble iliaj semantikaj kampoj respondas pli precize al niaj malhela  kaj hela ; se oni petas ĝaleon el Nov-Gvineo montri la plej veran sin , li indikas la koloron, kiun ni nomas nigra , kaj petite montri la plej veran hóló  li indikas nian blanka . La ĝaleoj havas diversajn aliajn terminojn, tamen limigitajn. Ekzemple mut  estus tradukebla kiel ruĝa , sed estas uzata nur pri grundo; pianó  estas la nomo de planto, kiu liveras verdan tinkturon.

Lingvoj kun tri bazaj kolorterminoj aldonas kiel la trian ĉiam tiun koloron, kiun ni nomas ruĝa. Ĝi povas kovri ankaŭ diversajn flavojn, brunojn, aliajn ‘varmajn’ kolorojn, sed ĝia fokuso koincidas kun tiu de nia ruĝa . Se iu lingvo havas kvar bazajn terminojn, restas la nigra , blanka , kaj ruĝa , dum la kvara povas esti aŭ flava  aŭ verda . Lingvo kvinkolora havas ilin ambaŭ, flava  kaj verda . Nur se lingvo havas almenaŭ ses kolorterminojn, ĝi distingas blua disde verda  kaj nigra ; kaj neniu lingvo havas blua  kiel bazan terminon se ĝi ne havas ankaŭ la kvin aliajn menciitajn. La sepa koloro estas ĉiam bruna . Poste venas ĝis kvar aliaj bazaj kolorvortoj. Estas asertite, ke la nombro da bazaj terminoj korelaciiĝas kun la nivelo de kultura kaj teknika komplekseco en la koncerna socio: lingvoj kun nur du terminoj estas parolataj nur de gentoj kun plej simpla tekniko, kiel la ĝaleoj de Nov-Gvineo, dum lingvoj kun ok aŭ pli troviĝas nur ĉe eŭropaj kaj orientaziaj popoloj kun longa historio kaj komplika kulturo kaj tekniko.

Laŭ mia takso, Esperanto havas ok bazajn kolorterminojn, precize laŭ la hierarkio de Berlin  kaj Kay : nigra , blanka , ruĝa , flava , verda , blua , bruna , kaj griza . Tiu takso dependas de la supozo, ke ne bazaj en la menciita senco estas la kolornomoj roza , oranĝa , purpura , viola  kaj aliaj; iliaj difinoj en PIV, ekzemple, aludas al ‘helruĝeta’, ‘ruĝflava’, ‘violruĝa’, kaj ‘miksi ruĝon kaj bluon’. Cetere, iliaj radikoj estas ĉiuj laŭ gramatika karaktero substantivaj, dum tiuj de la bazaj kolornomoj estas adjektivaj.

Ŝajnas al mi, ke en la angla – kontraŭe – ekzistas dek unu bazaj terminoj, ĉar ankaŭ pink  (‘roza’), orange  (‘oranĝa’), kaj purple  (‘purpura’) estas bazaj. En ĉiu okazo, la kolor-terminologio de Esperanto metas ĝin firme kun la evoluinta mondo, kun pli ol sep bazaj kolorvortoj.

5.8 Parenceco

Alia semantika regiono multe esplorata de la lingvistoj kaj antropologoj estas la konceptoj pri parenceco kaj la nomoj de diversaj parencrilatoj. Ili rimarkinde varias de unu lingvo al alia.