Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Mi kredas, ke pro du kialoj tiaj duoblaĵoj ne estas vere samsignifaj: unue, ĉar ili estas uzataj en malsamaj ĉirkaŭtekstoj, kun malsamaj stilo-nuancoj, aŭ inter malsamaj specoj de diskutantoj – parolante kun laiko mi eble uzus la esprimon frota sono , parolante kun kolego fonetikisto mi certe dirus frikativo  – kaj due, ĉar ili tre ofte ne kovras precize saman terenon. Por la sciencisto, ne ĉiu kanguruo  estas makropo , ĉar li insistas distingi inter makropo  kaj valabio , kiuj ambaŭ por la laiko estas kanguruoj .

En Esperanto, kiel en ĉiu alia lingvo, oni povas elekti inter diversaj stiloj de lingvouzo. Por influi alian personon silenti, mi povus diri ekzemple ‘Bonvolu silenti!’. Pli krude estus diri nur ‘Silentu!’, vere malĝentile estus ‘Fermu la faŭkon!’. Pli ĝentile, efektive tre ĝentile, estus jam nur hezita demando, “Cu vi bonvolus paroli iom pli mallaŭte, mi petas?”. Oni povus aserti, ke tiuj kvar frazoj estas samsignifaj, do sinonimaj; sed ilia malsama valoro el vidpunkto de interhomaj sociaj rilatoj estas memevidenta.

Iom simile ‘sinonimaj’ estas paroj kiel politikisto  kaj ŝtatisto , almenaŭ en landoj kie la hodiaŭa politikisto de opozicia partio fariĝos morgaŭ la ŝtatisto gvidanta la registaron. Kaj ni ĉiuj scias ke homoj, kiuj batalas kontraŭ la ŝtata potenco povas esti nomataj aŭ naci-liberigaj herooj  aŭ teroristoj , laŭ la vidpunkto; ekzistas kompreneble ankaŭ pli-malpli neŭtralaj esprimoj kiel ribelantoj  kaj partizanoj , gerilanoj  kaj eventuale insurgentoj .

Tio kondukas nin al la afero de mildigaj esprimoj kaj eŭfemismoj. Konata ekzemplo estas morti  kaj forpasi . Se ni volas eviti la rektan, eble krudan vorton morti , ni povas esprimi la saman ideon, profitante la etenditan signifon de forpasi . En multaj lingvoj abundas eŭfemismoj rilatantaj al korpaj partoj kaj funkcioj, ekzemple en Esperanto ellasi akvon  z – urini  – pisi  (decega; scienca; familiara). *

*  Tipa ekzemplo el la angla: la usonanoj estis ŝokitaj pro tio, ke la angla vorto por ‘koko’, cock , povas havi ankaŭ alian, pli viran homan sencon (‘kaco’); do ili anstataŭigis ĝin per la ‘deca’ rooster  por aludi al la koncerna kortobirdo. (En Britujo ni toleras la dusencecon de cock  kaj tamen ne perdis la ekvilibron.)

Stila valoro troviĝas ankaŭ en la elekto inter konata, hejma vorto kaj vorto ne tiel konata, sed klera, eble fremda. Se mi plenŝtopas miajn frazojn per esprimoj, kiujn vi apenaŭ konas, ne nur tio estas malĝentila konduto mia, sed ankaŭ mi ne tute sukcesos komuniki al vi tion, kion mi deziras esprimi.

Sed la stila valoro estas grava ne nur ĉe tiu relative malgranda klaso de duoblaĵoj. Tre ofte okazas, ke pluraj vortoj havas parte saman signifon, tiel ke en iuj cirkonstancoj (sed ne en ĉiuj) ili estas samsencaj. La listoj de ‘sinonimoj’, kiujn liveras Ĝivoje  (1973) en sia interesa pionira verko, estas plejparte de tiu speco. Kiel sinonimojn de forta , ekzemple, li listigas “firma, fortika, neskuebla, persista, potenca, pova”. Certe en frazo kiel Sinjoro A havas fortan karakteron  oni povus ŝanĝi fortan al firman, potencan, ktp, sen granda ŝanĝo de signifo. Tamen en la frazo Tiu fromaĝo havas fortan odoron  oni riskas absurdaĵon, uzante unu el la tiel nomataj sinonimoj: kio estas fortika odoro aŭ neskuebla odoro?