Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

En pluraj kazoj ni trovas en Esperanto du formojn, ambaŭ bone uzeblajn, el kiuj unu estas skemisma derivaĵo, la alia naturalisma monolito. Tiel kontraŭdozo , aŭ antidoto ; ŝargaŭto  ( ŝargveturilo ), aŭ kamiono ; terkultivado  ( terkulturado , agrokulturo , agrokultivo  ktp) aŭ agrikulturo . Kelkaj skemismaĵoj havas netan avantaĝon super naturalismaj formoj, ekzemple kialo , kiu kovras la terenon ne nur de kaŭzo sed ankaŭ de celo. Aliaj estas nete malutilaj, ekzemple maldekstra , facile konfuzebla pro fonetika simileco kun sia malo dekstra . (Anstataŭe ni povas diri liva.)

En Esperanto oni ne trudas skemismon ĝis ekstremo. Ni ja povas diri malhieraŭ  anstataŭ morgaŭ, sed ni tion ne faras. Pli notinde, ekzistas pluraj paroj da antonimoj kiuj ja povas tre bone esti skemisme derivitaj de nur unu radiko, sed por kiuj Esperanto aplikas du, naturalismajn, radikojn: ekzemple inkluziva-ekskluziva , optimisto-pesimisto .

Skemisma vortfarado ricevis antaŭenpuŝon el unu alia direkto, nome la ekuzo de afiksoj kiel memstaraj radikaloj. En la komenco, en 1887, oni trovas nur eble . Baldaŭ poste venis eblo , indo , edzo , ree , ano , dise  el la plumo de Zamenhof mem, kaj el tiu de Grabowski   emo , eksa . Sekvis eco , estro , igi , eta , ingo , ino , aro , ilo , kaj – de Kofman  – iĝi . Nur post la jarcento-ŝanĝo venis ejo , aĵo , ido , ulo , eki . Ne Zamenhof, sed aliaj Esperantistoj volantaj ekspluati la latentajn kapablojn de la lingvo, poste ekuzis adi , ega , ero , ujo , gea , praa , ismo . Eĉ aĉa , hodiaŭ tre ŝatata adjektivo, dankas sian unuan aperon al Kalocsay  en 1924. Sed tiun ideon ni ankoraŭ ne aplikas tiom, kiom eblas. Kial, ekzemple, ni ne diru ujivo  anstataŭ kapacito?

Verŝajne la skemismemo favoras lernontojn, kiuj ne scipovas latinidajn kaj ĝermanajn lingvojn, precipe se iliaj lingvoj mem pli-malpli skemisme plivastigis siajn leksikojn. La naturalismemo, aliflanke, kredeble plifaciligas la lernadon al homoj, kiuj jam scias la koncernajn radikojn en siaj ĝisnunaj lingvoj, precipe se ili provas kompreni tekston de Esperanto sen studi ĝian gramatikon. Decidante pri la grado de skemismo en sia propra lingvuzo, oni povas pesi tiujn kaj similajn kontraŭflankajn avantaĝojn.

Estas rimarkinde, ke tensio inter skemismemo kaj naturalismemo karakterizas lingvojn ne nur planajn, sed ankaŭ naciajn. Ĉiu evolulingvo frontigas al siaj aktivuloj la demandon, de kie pruntepreni aŭ kiel krei aŭ kunmeti novajn leksikerojn. Ankaŭ inter la anoj de ‘alt-teknologiaj’ lingvoj kiel la franca, la rusa kaj la japana okazas disputoj inter internaciigemaj naturalistoj (dirantaj, ekzemple, Telefon  en la germana) kaj purigemaj skemistoj (preferantaj Fernsprecher ). La du politikoj povas malsame efiki la lerneblecon de la lingvo, la facilecon de fremdlingva lernado, la kvanton de internacia komunikado kaj aliajn konsideraĵojn.

5.4 Morfologia-sintaksa semantiko

Kiam ni turnas nian atenton al semantiko, ni pensas unue pri la signifoj de apartaj vortoj, t.e. al la leksika semantiko. Sed ankaŭ ol transiri al tiu temo, mi volas doni iom da atento ankaŭ al la signifoj de gramatikaj strukturoj kaj sistemoj, do al la morfologia-sintaksa semantiko.

Ni konsideru unue la gramatikajn modojn, kiuj signalas la diversajn specojn de propozicio. Kredeble en ĉiu homa lingvo oni faras diferencon inter asertado-indikado, ordonadopetado, kaj demandado. Por aserti (aŭ: indiki) oni uzas en Esperanto indikativon, ekzemple La lakto estas sur la tablo . Por ordoni aŭ peti oni havas la eblecon uzi specialan verboformon, la volitivon: Metu la lakton en la ŝrankon . Por demandi oni uzas ne specialan verboformon, sed partikulon ( ĉu ) aŭ demandon tabelvorton: Ĉu la lakto estas sur la tablo? , Kie estas la lakto? , Kio estas sur la tablo? ... Multaj lingvoj *  havas ankaŭ apartan neŭtran modon, la infinitivon, ĉe kiu oni lasas momente sendecida la elekton inter aserto, ordono, kaj demando: Esti sur la tablo ...

*  sed ne ĉiuj – ekzemple la moderna greka lingvo ne havas infinitivon.

Same ĉiuj lingvoj distingas du ĉefajn specojn de demando. Ili estas la tutecaj demandoj , en kiuj oni demandas pri la vero aŭ valido de tuta frazo, kaj la partecaj demandoj , en kiuj oni demandas pri nur unu elemento de la frazo. Do tutecan demandon oni trafe respondas per jeso aŭ neo, sed partecan demandon per specifa respondo. Ekzemple: Ĉu la lakto estas sur la tablo?  (tuteca) Jes. Kie estas la lakto?  (parteca) Sur la tablo. En Esperanto oni povas nomi la du specojn ĉu -demandoj kaj ki -demandoj.