Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

En la lingvoj de la mondo la plej oftaj rimedoj por fari tutecan demandon estas (i) per ŝanĝo de intonacio, kaj (ii) per vorto aŭ afikso analoga al ĉu * . En Esperanto oni principe aplikas ĉiam la duan rimedon, kvankam fojfoje, kiel diras Plena Gramatiko, “la demando povas rezulti el la simpla tono per kiu la frazo estas prononcata”. Tamen ne ekzistas universala maniero esprimi per intonacio la distingon inter indiko kaj demando. Tio, kio en unu lingvo estas demanda tono, en alia lingvo eble estas indiko – kaj de tiu fakto povas flui problemoj por lingvo internacia * . Ekzistas ankaŭ lingvoj, en kiuj oni tute ne faras intonacian diferencon inter diversaj fraztipoj, ekzemple la taosa en Nov-Meksiko kaj la elema en Nov-Gvineo. Tria maniero fari tutecan demandon estas per ordoŝanĝo inter la frazelementoj. Tiu rimedo estas uzata de multaj eŭropaj lingvoj (ekzemple la germana: Er ist krank  ‘li estas malsana’ (S-V-Predv); Ist er krank?  ‘ĉu li estas malsana?’ (V S-Predv); tamen en monda kadro ĝi estas relative malofta. Eĉ pli malofta estas la rimedo aplikata de la kimra lingvo, nome signali la demandon per speciala demanda formo de la esti -verbo: Mae e’n sâl  ‘li estas malsana’; Ydy e’n sâl?  ‘ĉu li estas malsana?’. Oni ne povas dubi, ke inter la diversaj eblecoj la lanĉinto de Esperanto elektis la plej taŭgan, nome uzi demandon partikulon.

*  Menciindas, ke en la keĉua la demanda morfemo estas forme identa kun la Esperanta: -ĉu . Tamen ĝi estas ne partikulo sed sufikso. Ekzemple: Hwanito hamusan  ‘Joĉjo venas’ (indiko); Nwanito hamusanĉu?  ‘Ĉu Joĉjo venas?’ La morfemo -ĉu  en la keĉua havas ankaŭ la signifon ‘ne’. (Laŭ Bills k.a. 1969: 37).

*  ... kaj certe ekzistas en la angla, pro la dialektaj diferencoj. La nordirlandanoj havas reputacion ŝajni esti demandantaj, kiam fakte ili respondas, kaj inverse... Interesatoj vidu Jarman  kaj Cruttenden  1976.

Partecaj demandoj ebligas peti informon pri nur parto de frazo, ĉu pri frazelemento (subjekto, objekto ktp), ĉu pri iu malpli granda sintagmo aŭ vorto. Kredeble ĉiuj lingvoj havas specialajn formojn por fari tiajn demandojn. En Esperanto ni havas la demand-pronomojn kio  kaj kiu , per kiuj oni povas demandi pri la subjekto aŭ objekto de la frazo: Kiu venis?  (‘diru la nomon de la persono veninta’), Kion vi faras?  (‘menciu la agon faratan de vi’). Ili servas ankaŭ por demandi pri substantivo en aliaj konstruoj, ekzemple en prepozicia sintagmo: Per kio oni hakas?  Esperanto disponas pri demando-vortoj ankaŭ adjektivaj ( kiu , kia ), adverbaj ( kiel , kie , kiam , kial , kiom ) kaj genitiva ( kies  ‘de kiu’). Same kiel en multaj lingvoj, ili havas duoblan rolon, ĉar ili funkcias ankaŭ kiel rilativoj. Same kiel en multaj lingvoj, ili ŝoviĝas ordinare al la unua loko en la frazo. *  Estas interese noti, ke en tre multaj lingvoj – kiel ankaŭ en Esperanto – mankas demandovortoj verba kaj prepozicia . Tion mi klarigos per ekzemplo. Konsideru la frazon (1) kaj la diversajn ki -demandojn fareblajn surbaze de ĝi.

*  Tamen ekzistas ankaŭ multaj lingvoj, en kiuj la demandovortoj ne havas tiujn ecojn. En la zulua, la demando-morfemo estas (i) tute malsama, ol la rilativa morfemo, kiu estas prefikso, kaj (ii) sufikso, kiu ne havas influon al la vortordo.

(1) Maria  vidis la lakton en la ŝranko.

[FORIGITA: Figuro montranta per krampoj la surfacan strukturon de la ĉi-antaŭa frazo.]

Tiu frazo konsistas el subjekto Maria , predikato vidis , objekto la lakton , kaj adjekto en la ŝranko . Tri el tiuj kvar frazelementoj konsistas el substantiva sintagmo aŭ enhavas substantivan sintagmon, kiel estas indikite per la subindico SS ĉe la krampoj montrantaj la tiel nomatan surfacan strukturon  de la frazo (t.e., pli-malpli ĝia rekte observebla gramatika strukturo). Ĉiu el tiuj SS-oj prezentas la eblecon fari demandon per la operacio anstataŭigi ĝin per kiu  aŭ kio , do (2a-2c).

(2a) Kiu vidis la lakton en la ŝranko?

(2b) Maria  vidis kion en la ŝranko? → (sageto) Kion Maria  vidis en la ŝranko?

(2c) Maria  vidis la lakton en kio? → En kio Maria  vidis la lakton?

Ĉar la adjekto en la ŝranko estas loka, oni povas demandigi anstataŭigante ankaŭ ĝin per la lokadverba demandovorto kie , do (3).

(3) Maria  vidis la lakton kie? → Kie Maria  vidis la lakton?

Sed mankas la ebleco fari demandon surbaze de vidis . Ni ne havas verban demandovorton, kvazaŭe *ki/i , kvankam ĝi ebligus frazon (4) kun eventualaj respondoj (5). Nek ni havas prepozician demandovorton, ni diru *kiep , por ebligi frazon (6) kun respondoj (7).

(4) * Maria  kiis la lakton en la ŝranko? → * Kiis Maria  la lakton en la ŝranko?