Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

(5) Vidis. Ŝi vidis ĝin. (Trinkis. Aĉetis. Rifuzis...)

(6) * Maria  vidis la lakton kiep la ŝranko? → * Kiep la ŝranko Maria  vidis la lakton?

(7) En. En la ŝranko. (Sub. Ekster. Sur...) *

*  Ekzistas komplikanta faktoro ĉe tiu ekzemplo. Nome, la fina prepozicia sintagmo (PS) povas esti ne adjekto, determinanta la predikaton, sed suplemento, determinanta la substantivon lakton : Kiun lakton Maria  vidis?  – La lakton en la ŝranko .

Inter diversaj aliaj gravaj aferoj, kiujn oni metus sub la rubriko ‘morfologia-sintaksa semantiko’ estas la sistemoj de tenso (verbo-tempoj), de nombro (singularo/pluralo), de genro (ĉe substantivoj en multaj lingvoj) kaj aliaj. Ja ekzistas lingvoj, kiuj tute bone funkcias sen sistemo de tenso kaj/aŭ de nombro, esprimante la koncernan semantikan informon per aliaj rimedoj (adverbe k.s.) kiam tio estas necesa, sed ofte ignorante ĝin. Tamen en Esperanto la kategorio de tenso estas deviga ĉe la verbo, kaj la kategorio de nombro estas deviga ĉe la substantivo. Oni ne havas indikativan verboformon, kiu estus tute neŭtra en rilato al tenso * , nek substantivo-formon neŭtran en rilato al nombro.

*  kvankam unu el la sencoj de la prezenco estas ja konstanteco, ĉiamvalideco: Akvo bolas je cent gradoj .

Laste sub tiu sama rubriko ni konsideru la sistemon de personpronomoj . La kutima maniero prezenti la pronomojn estas laŭ tri ‘personoj’, la unua (kiu parolas), la dua (al kiu oni parolas) kaj la tria (pri kiu oni parolas). En preskaŭ ĉiu lingvo oni trovas malsimetrion ĉe la personpronomoj; tiel estas ankaŭ en Esperanto, ĉar nombron devige montras la unua kaj tria personoj, sed ne la dua (la pronomo ci  estas aŭ arkaisma aŭ special-efekta, sed neniel deviga se oni parolas al unu alparolato). Kaj en la tria persono singulara, sed nenie aliloke, Esperanto havas devigan sistemon de genro: li  vira, ŝi  ina, ĝi  neŭtra. Multaj ekstereŭropaj lingvoj devige faras diferencon inter du specoj de ‘ni’, la inkluziva (la parolanto plus la alparolato(j), ‘mi kaj vi’) kaj la ekskluziva (la parolanto plus iu(j) alia(j), sed ne la alparolato(j), ‘mi kaj (i)li’). Tiel estas ekzemple en la anglabaza piĝino de Nov-Gvineo kaj la cetera Melanezio, lingvo en kiu oni ja eldonas gazetojn, reklamojn kaj publikajn anoncojn. La tabelo (8) komparas la pronomojn de Esperanto kaj de la ‘novmelanezia’.

(8)

[FORIGITA: Tabelo de la Esperantaj kaj la novmelaneziaj pronomoj.]

En pluraj lingvoj oni trovas multe pli komplikan pronom-sistemon pro tio, ke oni devige faras distingojn de statuso. Oni ne povas diri, ekzemple, vi , sed kvazaŭ devas indiki aŭ via moŝto , aŭ vi, kamarado egala  aŭ vi, mia subulo . En kelkaj orientaj lingvoj, ekzemple la tibeta, la java, la taja, kaj la korea, tiaj honorformoj etendiĝas tra granda parto de la leksiko. La vorto por ‘mano’ en la taja estas hat  se temas pri la mano de reĝo, sed mi-  (streko ĉe i kiel brakoj de plusa signo) se temas pri la mano de plebano.

5.5 Sencrilatoj: sinonimoj

Interne de la leksiko de ĉiu lingvo, sinkrone rigardata, oni povas trovi diversajn sencajn rilatojn inter la vortoj aŭ, pli precize, inter la leksikaj elementoj. Ekzemploj de tiaj rilatoj estas sinonimeco, antonimeco, plursignifo, paronimeco, hiponimeco kaj ĝia malo, kaj inverseco. Ni konsideru ilin laŭvice.

Du vortoj estas sinonimoj, se ili havas ĝuste la saman sencon en la sama lingvo. Tiaj veraj sinonimoj praktike ne ekzistas en Esperanto; la solaj kandidatoj por sinonimeco ŝajnas esti (i) rivalaj nomoj por la sama geografia aŭ homa estaĵo, ekzemple (9),

(9)

Ĝeneva Lago

– Lemano

abiseno

– etiopo

Kandio

– Kreto

Korfuo

– Korciro

Odiseo

– Uliso

kaj (ii) rivalaj formoj kie la Esperanta lingvouzo ankoraŭ ne decidis inter du kandidatoj por esprimi la saman nocion, ekzemple (10).

(10)

trajno

– vagonaro

(vidu § 5.3 ĉi-supre)

gazono

– razeno

(herbo-tapiŝo)

apuso

– cipselo

(speco de birdo)

plaĝo

– strando

(sabla akvobordo)

jaĥto

– jakto

(speco de ŝip(et)o)

meringo

– meringelo

(sukera ova kuko)

La listo de tiaj sinonimoj ade malgrandiĝas aŭ ĉar unu el paro venkas kaj la alia malaperas – kiel la iama ĥino  cedis al ĉino , kaj la iama konkiri  cedis al la nun oficiala konkeri  – aŭ foje ĉar la signifoj de la du vortoj komencas diferenciĝi, tiel ke ekzemple plaĝo  estas organizita banloko, aranĝita por la akceptado de feriantoj, dum strando  povas esti senhoma sabla marbordo ankoraŭ en la stato, kiun la naturo kreis.

Alia speco de sinonimeco troviĝas ĉe vortoparoj kiel kapdoloro  kaj cefalalgio : kie unu membro de la paro apartenas al la komunlingva parto de la leksiko, dum la alia estas teknika termino. Aliaj ekzemploj estas (11):

(11)

blindeco

– amaŭrozo

kormalsano

– kardiopatio

neforgesumino

– miozoto

kanguruo

– makropo

kaĉaloto

– makrocefalo

insularo

– arkipelago