Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Restas multaj aliaj temoj, kiujn mi povas diskuti sub la rubriko ‘sintakso’; sed tio devas sufiĉi por la nuna verko. La ordo de la frazelementoj estas relative supraĵa afero en la sintakso, sed povas – kiel ni vidis – ankaŭ kuntreni vere profundajn sekvojn.

Montagu Butler  iam skribis, ke “en Esperanto, same kiel en la angla lingvo, la normala vortordo estas la logika”. Mi provis montri, ke la mondo ne estas tiel simpla, kaj ke certe niaj japanaj samideanoj ne farus aserton tiel naivan.

Resume el tio, kion mi tuŝis en ĉi tiu ĉapitro, ni povas fari jenan konkludon: ke la sintakso de Esperanto estas, en siaj grandaj trajtoj, ja internacia laŭ karaktero. La Internacia Lingvo viciĝas en la sintaksa tipo plej populara inter la lingvoj de la mondo, estante verb-dua, propozicia, kaj dekstrobranĉa. Al tiu sama tipo apartenas ne nur multaj eŭropaj aŭ eŭrop-devenaj lingvoj (inter kiuj la vaste parolataj angla, rusa, hispana, germana, kaj franca lingvoj), sed ankaŭ lingvoj tiel geografie disaj kaj genealogie diversaj kiel la svahila, la zulua kaj la ceteraj bantuaj lingvoj de Afriko, la malaja-indonezia kaj la vjetnama en Sudorienta Azio, kaj la majaa en Centra Ameriko. Samtempe Esperanto, pro la relative libera ordo, estas sintakse tre fleksebla.

Fontoj por ĉapitro 4

Greenberg  1963, ĉap. 5; Pullum  1977; Kuno  1973; Collinson  1923.

4.1 La hiŝkarajana: Derbyshire  1977.

4.5 Fillmore  1968, Vaillant  1936, Machavariani  1970, Dixon  1972.

4.6 Esperanto: Zamenhof 1963: 111. Kalocsay  kaj Waringhien  1958-1964: § 191.

La kimra: Awbery  1977.

La germana: Erben  1968.

4.7 La hungara: Hall  1938.

4.9 Kuno  1973.

4.10 La aserto de Butler  troviĝas en lia manuskripto ‘Notoj por supera kurso’, en la biblioteko de Brita Esperanto-Asocio.

5. LEKSIKO KAJ SEMANTIKO

5.1 Enkonduke

Oni povus diri, ke la titolo mem de ĉi tiu mia lasta ĉapitro prezentas ekzemplon de unu problemo, kiun mi volas tuŝi en ĝi: la problemo de fakesprimoj kaj neologismoj. La vorton leksiko vi ne trovos en Plena Ilustrita Vortaro ( Waringhien  1970). Mi uzas ĝin por nomi tion, kion studas leksikologo – la studobjekto de leksikologio. Kiel vorto ĝi estas ne tutnova enkondukaĵo, sed pli ĝuste retroderivaĵo * . La leksiko estas do la vortprovizo de iu lingvo el vidpunkto de la signifo kaj uzado de la vortoj (eventuale ankaŭ ilia etimologio): aŭ pli ĝuste ne la provizo de vortoj sed la provizo da leksikaj morfemoj: en Esperanto, do, la radikaro.

*  Kaj mi ne estas la unua, kiu uzas ĝin: kp Szerdahelyi  1976a: 9.

Semantiko  estas pli konata vorto. La radiko semantik’ , kvankam neoficiala, troviĝas ne nur en PIV sed ankaŭ en la Plena Vortaro ( Grosjean-Maupin  k.a. 1934). Tamen, kiel Internacia ‘fremdvorto’ semantiko estas pli juna, ol la Internacia Lingvo: ĝi estis kreita, en la franca formo sémantique , nur en la jaro 1897, kiam Breal verkis sian faman Essai de sémantique  (‘Eseo pri semantiko’ aŭ ‘Provo de semantiko’). Ĝi signifas la studon de signifo: la signifo precipe de vortoj (morfemoj, radikoj, radikaroj), sed ankaŭ la signifo de frazoj, de aliaj sintaksaj kaj morfologiaj konstruoj, kaj de intonacio kaj aliaj prozodiaj kaj ‘paralingvaj’ eroj en la parolo.

5.2 La leksika bazo

Kiel ĉiu esperantisto scias, la kerna parto de la Esperanta radikaro datiĝas el la jaro 1887, kiam aperis la Unua Libro (la kutima, sed fiktiva, titolo: Zamenhof 1887), kun iom pli ol 900 radikoj. Du jarojn poste, lia Meza Vortaro Internacia-Germana (Zamenhof 1889) prezentis konsiderinde pli ampleksan radikaron; tiu verko poste reaperis preskaŭ senŝanĝe (sed kun la aldono de tradukoj en kvar aliaj lingvoj) kiel Universala Vortaro (Zamenhof 1893), kiu en 1905 akceptiĝis kiel parto de la Fundamento de Esperanto. En tiu UV aperas ĉirkaŭ 2600 radikoj.

Depost la sankciado de tiu ‘netuŝebla’ kerna radikaro, la vortprovizo kreskis kaj renoviĝis per la samaj procedoj de neologismado kaj arkaismiĝo kiujn oni trovas en ĉiuj lingvoj. La Plena Vortaro de 1954 entenas 7866 radikojn, dum PIV ( Waringhien  1970) ampleksas ĉirkaŭ 16000. El tiu amaso da leksika materialo la ordinara Esperanto-parolanto uzas nur malgrandan proporcion. Lastatempe la Akademio de Esperanto eldonis (1976) Bazan Radikaron Oficialan, kiel gvidan helpilon en la instruado/lernado de la lingvo. En tiu BRO estas 2418 ‘elementoj’, t.e. morfemoj (radikoj, finaĵoj, afiksoj, tabelvortoj) plus 42 ‘vortoj’, t.e. plurmorfemaj radikaloj: sume do 2460 leksikaj eroj. Pro la morfologiaj ecoj de Esperanto (ĉi-supre 3.8), tiu radik-provizo sufiĉas por disponigi teorie senliman kvanton da vortoj, el kiuj estas kelkdekmil praktike utilaj vortoj, do abundega kvanto por nefakaj celoj.