Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

En la substantiva sintagmo ni devas konsideri ankaŭ tiujn konstituantojn, kiun Plena Gramatiko nomas suplementoj , tio estas precipe prepoziciaj sintagmoj (‘prepozitivaj substantivoj’), kaj la rilativajn propoziciojn  (‘epitet-propozicioj’). La ordo de tiuj konstituantoj en Esperanto estas ordinare post  la koncerna substantivo: (Li estas) amiko de mia patro , ne *(Li estas) de mia patro amiko ; (Jen) letero, kiun mi ĵus trovis , ne *(Jen), kiun mi ĵus trovis, letero .

En tiu rilato Esperanto akordas kun ĉirkaŭ tri kvaronoj el la lingvoj de la mondo. Nur ĉirkaŭ unu kvarono el ili preskribas la kontraŭan ordon, t.e. kun rilativa propozicio antaŭ sia substantivo, aŭ permesas ĝin kiel alternativaĵon: inter ili estas la vaska, la japana, kaj la turka, kiuj preskribas ĝin, kaj la finna, kiu ĝin permesas. Notu, ke tiuj lingvoj, kiuj insistas, ke rilativa propozicio antaŭu sian substantivon, estas lingvoj verb-lastaj. (Tamen ekzistas multaj verb-lastaj lingvoj kun rilativa propozicio post  la substantivo, ekzemple la hindia.)

Kaj tiu preskribo de la ordo rilativa propozicio+substantivo, kune kun la frazaranĝo SOV, donas tre malsaman aspekton al la tuta sintakso de la vaska, la turka, aŭ la japana, ol havas tiu de Esperanto kaj la plimulto de lingvoj.

Rigardu la frazon Johano legis la libron, kiun Maria  verkis . Oni povas diri, ke ĝi estas speco de kombinaĵo el (i) Johano legis la libron , kaj (ii) Maria  verkis la libron  – (la problemon de la artikoloj ni ignoru). Laŭ la faka terminologio de genera gramatiko, la dua frazo estas kadrita *  en parton de la unua por liveri la tuton Johano legis la libron, kiun Maria  verkis . Tio signifas, ke la libron, kiun Maria  verkis , do la SS funkcianta kiel objekto en la tuta frazo, mem enhavas en si propozicion, nome frazon (ii). Ĝi estas do substantiva sintagmo, kiu kadras en si frazon. Ni prezentas ĝin bilde per (8). La tuta frazo, F0, konsistas el substantiva sintagmo (SS1) kaj la verba sintagmo (VS1). Tiu ĉi konsistas el verbo (V1) kaj substantiva sintagmo (SS2), kiu siavice konsistas el la substantiva sintagmo la libron  (SS3) kaj la kadrita frazo (Fii). Tiu kadrita frazo havas sian propran internan strukturon el substantiva sintagmo (SS4), efektive unuvortaĵo Maria , kaj verba sintagmo (VS2); tiu ĉi konsistas el verbo (V2) kaj objekta substantiva sintagmo (SS5). La mekanismo de kadrado ŝanĝas SS5 al la samkaza rilativo, kiun , kaj ŝovas ĝin al la antaŭo de Fii.

*  angle: ‘ embedded ’; france: ‘ enchassé ’.

(8)

[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la frazo 'Johano legis la libron, kiun Maria verkis'.]

La samsignifa frazo en la japana lingvo estas Johano wa Maria  ga kaita hon o yonda , laŭvorte: ‘Johano TEMO Maria  NOMINATIVO verkis libro AKUZATIVO legis’. Ĝi kombinas la propoziciojn (i) Johano ga hon o yonda  ‘Johano libron legis’ kaj (ii) Maria  ga hon o kaita  ( Maria  libron verkis), kadrante la duan en la unuan. Ni diagramas ĝin (9), kie ĉiu konstituanto (ĉiu nodo) portas la saman indicon, kiel la samsignifa konstituanto en (8).

(9)

[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la japana frazo 'Johano wa Maria ga kaita hon o yonda'.]

Ĉar la japana uzas nulan rilativon, SS5 simple malaperas kiam Fii kadriĝas, kaj ne necesas ŝovado de tiu elemento.

En Esperanto, la kadrita rilativa propozicio (Fii) staras en la fino. En la japana, ĝi staras en la mezo, ĉar la verbo de la ĉefpropozicio (V1 de F0) devas stari en la fino. Tio havas interesajn sekvojn.

Rilativa propozicio, kadrita en iu substantiva sintagmo, povas enhavi siavice substantivan sintagmon, kiu mem kadras alian rilativan propozicion. Tiu lasta povas enhavi siavice alian rilativan propozicion... kaj tiel plu, teorie sen limo. (Mi memoras la recitaĵon de la karmemora Nikolaj Rytjkov : Jen la kato, kiu manĝis la raton, kiu manĝis la muson, kiu manĝis la fromaĝon, kiu estis en la domo konstruita de Ĝak . )