Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

*  Simile vastan difinon donas PIV: “kunigo de du aŭ pluraj leksikologiaj elementoj en unu sintaksan komplekson, aŭ vorton, aŭ vortgrupon, aŭ propozicion”.

*  Kredeble jen oportuna loko por averti tiujn, kiuj scipovas legi la anglan (en kiu lingvo aperas multaj lastatempaj lingvistikaj verkoj), ke phrase/frazo  estas falsaj amikoj. La Esperanta ‘frazo’ estas la angla ‘sentence’.

Ĉi-supre ni parolis iom malprecize pri la frazelementoj ‘subjekto’ kaj ‘objekto’, supozigante, ke ili konsistas ordinare el nur substantivo. Pli ĝuste, ĉiu tia elemento konsistas el substantiva sintagmo, kiu povas enhavi artikolon aŭ demonstrativon, numeralon, adjektivojn, eĉ ankaŭ rilativan propozicion: kaj tia tuta komplekso okupas la postenon de subjekto, de rekta objekto, ktp. Aŭ la substantiva sintagmo povas konsisti simple el pronomo.

Simile, tio, kio sekvas prepozicion, estas propre ne substantivo kiel tia, sed tuta substantiva sintagmo.

(4)

[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la ĉi-postaj frazoj, en kiuj horizontala streko montras lokojn por enmeti verbon aŭ substantivan sintagmon.]

La hundo vidis la katon

Ĉi tiu sinjoro forgesis tiun leteron

Tri junaj Esperantistoj admiras neniun

Kongresano – la atakon kontraŭ la banko

Petro – ĉion, kio okazis tiun matenon

Mi – –

En (4) vi vidas la bazan sintaksan analizon de pluraj tipaj transitivaj frazoj, laŭ la diagramado uzata de la genera skolo de gramatikistoj. Ĝi liveras jenajn specimenojn de SS: la hundo , ĉi tiu sinjoro , tri junaj Esperantistoj , kongresano , Petro , mi , la katon , tiun leteron , neniun , la atakon kontraŭ la banko , kaj ĉion, kio okazis tiun matenon . Estas evidente, ke SS povas konsisti el pronomo ( mi ), aŭ el substantivo, eventuale kun diversaj karakteriziloj: hundo  kune kun la , sinjoro  kune kun ĉi tiu , Esperantistoj  kune kun tri  kaj junaj , kongresano  sola, ktp. Laŭ la terminologio de Plena Gramatiko, tiu substantivo konsistigas la kernovorton, dum la ceteraj karakteriziloj povas esti artikolo, demonstrativo, numeralo, epiteto, aŭ suplemento de tiu kernovorto.

Kia estas la vortordo de tiuj elementoj? Kaj ĉu ĝi estas fiksita aŭ libera?

La artikolo, la, regule antaŭas substantivon: la hundo , la leteron . Same estas en la lingvoj angla, germana, franca, itala, hispana, araba, kaj multaj aliaj; sed ekzistas ankaŭ pluraj lingvoj, kiuj metas artikolon post  ĝia substantivo, ekzemple la dana, la rumana, la makedona, kaj la bulgara. (La sveda metas ĝin ambaŭflanke! – det  stora skepp et  ‘la malnova ŝipo’). En Esperanto ŝajnas al mi, ke la pozicio de la artikolo estas firme fiksita: diri *hundo la  aŭ *leteron la  estus vere negramatike, kvankam apenaŭ povas estiĝi konfuzo per tio. Verŝajne la sola inversa konstruo estas la plus adjektivo aŭ orda numeralo post persona nomo, ekzemple Reĝo Luizo la Dekkvara .

La artikolo estas speco de determinilo . Aliaj determiniloj en Esperanto estas la posedaj adjektivoj ( mia , via , ŝia  ktp), la montraj adjektivoj ( tiu , tia ), kaj la ceteraj tabelvortoj-adjektivoj aŭ adjektivoidoj ( kiu , kia , kies , ĉiu , ĉia , ĉies , neniu , nenia , nenies , iu , ia , ies ) * . Grava principo en la strukturo de la Esperanta SS estas jena, ke substantivon povas determini aŭ artikolo aŭ alia determinilo, sed ne ambaŭ: negramatikaj estus *la tiu domo , *ŝia la amiko , ktp. Kaj nacilingvismo, neimitinda, estas esprimo kiel ĉiuj la kongresanoj  (korektaj estus ĉiuj kongresanoj  aŭ ĉiuj el la kongresanoj ).

*  sed ne la kvantaj adjektivoj ( kelka , multa , malmulta , pluraj ), kvankam Plena Gramatiko traktas ilin meze de la determiniloj ( Kalocsay  kaj Waringhien  1958-1964: § 75). Malsame ol la veraj determiniloj, la kvantaj adjektivoj povas sekvi la artikolon: gramatike tute korektaj estas la multaj kongresanoj , la malmulta atento, (kiun tiu propono ricevis)  ktp.

Same kiel la artikolo, la ceteraj determiniloj ordinare antaŭas sian substantivon en Esperanto: mia amiko , ĉiuj Esperantistoj . Tiu vortordo ŝajnas esti ne tiel rigide fiksita, kiel tiu de la artikolo plus substantivo. Tamen la normala vortordo certe postulas, ke oni metu unue la determinilon, due la substantivon. *  Nur en kelkaj kutimaj esprimoj de alparolo oni povas tute bone inversigi ilin: kara mia , Patro Nia .