Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

*  Foje oni trovas la konstruon amiko mia  en la senco ‘iu nedifinita amiko de mi’, ‘unu el miaj amikoj’, distinge de mia amiko  ‘tiu difinita amiko de mi’ – en angla traduko, respektive ‘ a friend of mine ’ kaj ‘ my friend ’. Tiu uzo supozigas, ke antaŭmetita poseda adjektivo enhavas la semantikan valoron de la , sed postmetita ne. Ĉu tia distingo estas akceptebla en Esperanto?

La numeralo lokiĝas ordinare post  eventuala determinilo, sed antaŭ  eventuala ordinara adjektivo kaj antaŭ la substantivo: miaj kvar amikoj , du grandaj arboj , la tri kongresejojn . Nur eble en poezio oni postmetus la numeralon. Laŭ Greenberg  (1963: 87), estas universalaĵo de la lingvoj ke se iu aŭ ĉiuj el la elementoj demonstrativo, numeralo, kaj priskriba adjektivo antaŭas la substantivon, ili havas tiun dominantan ordon.

Ordinaraj adjektivoj povas stari antaŭ la substantivo aŭ post ĝi. Kvankam la kutimo estas antaŭmeti la adjektivon, tamen ĉi-rilate la vortordo estas ja iom libera: oni povas postmeti adjektivon por ĝin akcenti, aŭ se ĝi estas longa, precipe se temas pri plurvorta adjektiva sintagmo: homo malgrandanima kaj ege avara , vizaĝo plena de cikatroj , ideo fantazia sed tamen interesa . Adjektivo kvalifikanta substantivon, kiu estas tabelvorto, normale sekvas: okazis io stranga  (ne: stranga io ); ne ĉio brilanta estas diamanto  z. Sed ĉe nenio la ordo povas tute ŝanĝi la signifon: komparu Li manĝis nenion etan  kun Li manĝis etan nenion .

En Esperanto, kiel en pluraj aliaj lingvoj, la adjektivo montras akordon kun la substantivo, lati nombro kaj kazo. Tiu fenomeno havas la avantaĝon, pligrandigi la tiel nomatan redundancon de la lingvo. Nome, la morfemoj de la pluralo kaj de la akuzativo konsistas el po nur unu fonemo, kio estas cetere konsonanto – do en bruo oni facile preteratentus ilin ĉe la aŭdado. La fakto, ke ili ripetiĝas ĉe ĉiu adjektivo kvalifikanta la koncernan substantivon, signifas, ke ekzistas pli da ŝancoj, ke ilin korekte perceptu la aŭdanto. Kaj la ekzisto de tiu adjektiva akordo liveras konsiderindan liberigon de la vortordo, kvankam oni ne ekspluatas ĝin, kiom oni povas: nome, ke pro ĝi oni povas sen konfuzo interrompi substantivan sintagmon per alia(j) frazelemento(j). La frazo (5), Mi estas certa, ke brilan vi havos sukceson , montras la eblecon, interrompi la substantivon sintagmon brilan sukceson , rolantan kiel rekta objekto, per la subjekta SS kaj la verbo ( vi , havos ). En la latina lingvo, precipe en poezio, oni multe ekspluatis tiun eblecon, tiel ke troviĝas vere komplikaj interplektaĵoj tamen ne miskompreneblaj, ekzemple (6).

(5) (Mi estas certa, ke) brilan vi havos sukceson.

[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la ĉi-antaŭa frazo, kaj montranta la ĉi-postan frazon kiel bazon por ĝi.]

Vi havos brilan sukceson

(6) Portitor has horrendus aquas et flumina servat.

(“Pramisto ĉi tiujn terura akvojn kaj riverojn servas” – Vergilio, Eneado, vi. 298)

Tion certagrade imitis Vallienne  (1906) en sia traduko, kies unuaj versoj tekstas:

(7)

Iam mi kiu sur fluto kampara malpezajn kantadis

Versojn, kaj poste, lasinte arbarojn, en verkoj poetaj

Donis konsilojn por ke rikoltisto de sia laboro

Grandan ricevu kompenson; ...

sed tio restis stila strangaĵo, kiun oni konsideras fremda por Esperanto. En nia lingvo ĝenerale validas la principo, ke ĉiu konstituanto staras apud tiu, al kiu ĝi senpere rilatas.

La vortordo de adjektivo kaj substantivo estas alia faktoro, kiun konsideris Greenberg  en sia tipologio de lingvoj. Li trovis, ke la ordo substantivo+adjektivo estas iom pli ofta, ol la ordo adjektivo+substantivo. Do en tiu ĉi rilato Esperanto ranĝiĝas kun la malplimulto – tamen granda malplimulto – kune kun la angla kaj la aliaj ĝermanaj lingvoj, la slavaj lingvoj, la finno-ugraj lingvoj, la ĉina kaj la japana, la hindia kaj la aliaj arjaj kaj dravidaj lingvoj de Hindulo; sed malsame ol la bantuaj lingvoj, la semidaj lingvoj kaj la kelkaj kaj latinidaj lingvoj. Ĉe ĉi tiu lasta grupo oni rimarkas, ke kelkaj oftaj adjektivoj estas esceptaj al la ĝenerala regulo de vortordo per tio, ke ili tamen antaŭas la substantivon, kiel en la franca une petite voiture  (malgranda veturilo), komparu une voiture publique  (veturilo publika), aŭ en la kimra yr hen ddyn  (la maljuna viro), sed y dyn tal  (la viro alta). En la naciaj lingvoj oni malpli ofte renkontas la liberan vortordon de adjektivo kaj substantivo, karakterizan de Esperanto.

4.9 Dekstrobranĉado kaj livobranĉado