Напісанае застаецца

Кат. Гэта толькі здаецца. Мне і вас шкада. Думаеце, у Ката дык і сумлення няма? Кат вам — дык і не чалавек? А пакаяліся б, і мне лягчэй. Тых, што пакаяліся, мы тут душым з міласэрнасці Божай. А калі на касцёр, як зацятых, то горш. На вуліцу выходзіць увесь горад. На ерэтыка кожны павінен плюнуць ці ўдарыць. А бывае, што іншы цэліць у ерэтыка, а плюе на мяне. Усе рагочуць, галёкаюць, а я пад балахонам плачу. Тут у катавальні не паплачаш. А пад балахонам адводжу душу. Добра, што вашаму брату рот завязваюць. Тут ужо не папросішся і не пажалішся. А вочы просяць… Ой, як страшна просяць вочы. I я вас малю: вы на мяне тут глядзіце, колькі хочаце, а там не трэба. Я вам за гэта сухіх дроўцаў падрыхтую, саломкі. Бывае, што ад дыму захлынаюцца адразу. А калі захлынуўся, тады ўжо лягчэй. Бывае два віды кары: у адным выпадку спальваюць, — гэта прасцей, а ў другім — ерэтыка спачатку жывога разрываюць на часткі абцугамі, — гэта горш. Абцугі награюцца і пякуць пальцы.

Адвернік. Бедны Кат! Ты ўжо беражыся! Як жа яны без тваіх залатых рук?..

Кат. Яны без рук не будуць. (Праз паўзу.) Пайду піва прынясу. Люблю пасядзець з пацыентам на развітанне. (Выходзіць.)

Адвернік. Францыск… Вазьмі мой крыж, Францыск, а мне аддай свой. Пабратаемся. (Мяняюцца нацельнымі крыжамі.) Рад я, брат мой, што не пахіснулі яны моцнага духу твайго. Не сагнулі непаклоннай галавы! А тут падумаць сорамна — канчаецца маё доўгацярпенне.

Скарына. Трымайся, брат мой, ужо не доўга…

Адвернік. Пэўна, і Маргарыту і Пятра недзе катуюць… Францыск, ты сказаў ім усё, што хацеў… Можа, зараз пакаемся… для прыліку… каб лягчэй памерці… каб не плявалі… я ўжо не кажу пра абцугі…

Скарына. Мы памрэм не першыя і не апошнія. I не смерць наша ім патрэбна. Рукамі і сумленнем нашым авалодаць хочуць, каб павярнуць на сваю карысць і на шкоду славянскаму брацтву. За святое паміраем, дружа.

Праходзіць Iахім і непрыкметна кідае Скарыне пакуначак. Той разгортвае яго.

Скарына (чытае). «Гэта атрута. Падсыпце яе ў піва Кату. Калі ўсё будзе скончана, я выведу з турмы таго з вас, хто…»

Адвернік (пасля паўзы). Чытай далей, Францыск…

Скарына маўчыць.

Чытай, дружа, і ратуйся, калі ёсць магчымасць. Я той з нас, хто сам не выйдзе. Ці ж не так там напісана?

Скарына. Так! Але я цябе не кіну!

Адвернік. Заві Ката! Не марудзь! Ратуйся! Ты жыць павінен! Сцяпанка жыць павінен! Справа наша жыць павінна!

Скарына. Я не здолею загубіць чалавека.

Адвернік. Чалавека?! Чалавек жа забіў мяне!..

Адвернік памірае.

Скарына (крычыць). Эй! Эй! Хто там ёсць?! Паклічце Кваліфікатара.

Уваходзіць Кат з куфлямі піва.

Кат. Малайцы! Так многія: пакутуюць да апошняга дня, а перад кастром каюцца. I вам добра, і мне лепш заплацяць. (Скарыне.) А вас яшчэ і доктарам пры мне ў катавальні пакінуць могуць. Я калі ўваходжу ў смак, ерэтыкі да кастра паміраюць. Тут без доктара нельга. (На Адверніка.) А яго — не! Яго спаляць! (Ставіць куфлі з півам і вывозіць Адверніка.)

Уваходзіць Кваліфікатар.

Кваліфікатар. Клікалі?..

Скарына (падае Кваліфікатару пакуначак.) Забярыце гэта назад і труціце сваіх катаў самі.

Кваліфікатар чытае запіску.

Кваліфікатар. Знаёмая рука. Ай, Джавані, Махмуд, Іаан, а мог бы яшчэ пажыць… (Скарыне.) А можа, усё ж атруцім Ката? (Выходзіць.)

Скарына (пасля паўзы чытае па памяці).

Вось і прыйшлі мы. Цяпер уявіце паляну.
Зубр на паляне стаіць нерухомы, як быццам
Роздуму поўны над светам і зменлівым лёсам…
Варта — прагон на засоў, — і пайшло паляванне!..
Коп’і і пікі шыбнулі лаўцы, і ўпілася
Сталлю булатнай у цела звярынае зброя…
Ярасць кіпіць унутры, наліваюцца бельмы
Чырванню мутнай, і кроў то цурком, то па кроплях
Сочыцца з поўсці, і пеняцца свежыя раны…

(Надоўга замаўкае, нібы пагружаецца ў сон.)

З’яўляюцца прывіды Максіма Грэка, Мікалая Каперніка, Томаса Мюнцэра.

Грэк. Суровы час. Мы таксама захлынаемся ад злобы ўладароў і цемры натоўпу.

Скарына. Хто — мы?

Грэк. Я, Максім Грэк, і браты твае па духу.

Капернік. Я, Мікалай Капернік.

Мюнцэр. Я, Томас Мюнцэр.

Скарына. У чым жа віна ваша?