Ночы на Плябанскіх Млынах

Я блытаўся за кулісамі, стараючыся як найчасьцей патрапіць на вочы рэжысёру, пану Рэўзару, мажному, як старасьвецкі буфет, дзядзьку з неверагодна пышнымі вусамі і сінім аксамітным бантам замест гальштуку, і быў неверагодна шчасьлівы, калі мне давяралі патаньчыць у натоўпе нямецкіх сялянаў, што сустракалі свайго герцага з крыжовага паходу, альбо пастаяць з пыльным, як вясковая дарога ў сухмень, апахалам ля трону ўсходняга цара. Атрымліваў я такія капейкі, што каб не пусьціў мяне таварышаваць Арцёмка Растаргуеў, артыст на другіх ролях і горкі прапойца, туліўся б я ў начлежцы ў Траецкім… Так, са шкляным богам здраджвалі пані Мельпамене многія ейныя служкі… Трупа страчвала чальцоў, як рота на полі бітвы. Тым больш час быў трывожны, пачыналася вайна, у горад увесь час сьцягваліся вайсковыя часткі, што давала тэатру публіку, але не дадавала веры ў будучыню. Адсутнасьць тае веры спраўджвалася зьнікненьнем у горадзе цукру, солі і мукі. Нават сьвечкі стала не купіць... Некалькі артыстаў мабілізавалі… Мне было сямнаццаць, але выглядаў я на ладнага дзецюка. І мне паступова пачалі даручаць ролі са словамі. Што, акрым гонару, давала права на атрыманьне дадатковага селядца ў пайку. Божа, як я ганарыўся і хваляваўся, як ночы цалюткія паўтараў ролю перад люстэркам… Асабліва мне падабалася іграць ролю вартавога ў “Гамлеце”. Таго самага, які распавядае прынцу аб зьяўленьні прывіду. На гэтым мой удзел у сьпектаклі не заканчваўся, я мяняў бутафорскую кірасу на камзол альбо расу і ператвараўся то ў прыдворнага на каралеўскім бале, то ў мніха, які ідзе за труной Афеліі, то ў воіна, які прыехаў з таямнічым Фартынбрасам… Адзін раз я нават быў самім гэтым Фартынбрасам, калі выканаўца ролі прыняў у антракце кактэйль, адным са складнікаў якога была добрая старадарожская самагонка. Вядома, я марыў пра славу… Ну ня можа быць, каб ніхто не зьвярнуў увагу, як я раскаціста вымаўляю “р” у слове “пр-рашу” і горда закідваю галаву… І калі аднойчы мае мроі спраўдзіліся, я нават не зьдзівіўся. Самавіты пан з чорнымі, завітымі ў колцы вусікамі, у такім элегантным шэрым касьцюме з ангельскага сукна, што, здавалася, сышоў з паштоўкі, пасьля чарговага прадстаўленьня перахапіў мяне за кулісамі з кампліментамі майму артыстычнаму тэмпераменту і тонкаму псіхалагічнаму малюнку ролі… Незнаёмец размаўляў па-руску з лёгкім акцэнтам. Чарнявы, тэмпераментны… Француз? Італьянец? Іспанец? Вядома, у душы я з усім, што прамаўляў мой гарачы прыхільнік, пагаджаўся, хаця дзесьці на ўскрайку сьвядомасьці сядзеў, як ушчэнт зьбяднелы карчмар на ганку пустой карчмы, сумніў: ці праўда ў маім “пр-рашу…” вібрыравалі сусьветныя эфіры? Але мы, нават пасталеўшы, ахвотней верым у прыемнае, чым ва ўласныя сумнівы.

— Ці хочаце вы, малады чалавек, сыграць Гамлета?

Ну хто б у сямнаццаць гадоў ад такога адмовіўся! Верагодней крыжадзюбу адмовіцца ад яловых шышак, а гарадавому ад гербавай бляхі. Але далей пачалося дзіўнае. Мяне прасілі сыграць гэткі монасьпектакль, прамовіць самыя знакамітыя маналогі дацкага прынца, і ня дзе-небудзь у прыватным тэатрыку, перад клумбай-жонкай і прышчавымі пляменьнікамі, а тут, на сцэне тэатру… Але – уночы. Памяшканьне будзе дзеля гэтага выкупленае ў дырэкцыі. Публікі чакаецца няшмат, але самая што ні на ёсьць выкшталцоная і дасьведчаная. І за гэта — сто рублёў ганарару. Шалёныя грошы. Здаралася, увесь збор нашай трупы за вечар не дасягаў гэтае мяжы. Укладзеныя ў маю руку дваццаць пяць рублёў авансу падбадзёрвалі, просьба нікому не расказваць пра меркаваны начны сьпектакль выглядала адкрыта падазрона, быццам курыныя пер’і на пысе хатняй коткі. Вядома, усё тлумачылася маім талентам, ад якога знаўцы хочуць атрымаць асалоду без усялякіх перашкодаў.

— Гэта ваш вялікі шанец, малады чалавек! – даверліва сакатаў вусаты пан. – Згаджайцеся! Запэўніваю, што ніякога злога намеру тут няма, і ні ў якую ганебную справу вас ня ўцягваюць. Ну, вы ж прыроджаны артыст!

І сунуў мне яшчэ дзесяць рублёў.

Я вярнуўся ў свой катух на Францысканскай. Мой таварыш ляжаў на ложку п’яны і ціхі, як фаршыраваная рыбіна. Я хадзіў з кута ў кут, быццам навязаны баранчык, і мроіў, нібыта ў гарачцы. То закулісны пан бачыўся мне падступным Мефістофелем, то высакародным Гарунам-аль –Рашыдам… Нарэшце я схапіўся за томік Шэксьпіра, як касьцельная дэвотка за ружанцы, і паспрабаваў уявіць сябе Гамлетам… І – уяўленьне зацягнулася да апоўначы… Цяпер мне проста невыносна карцела паказаць камусь дасьведчанаму ўсе гэтыя аднойдзеныя паставы ды інтанацыі, усе жывапісныя драпіроўкі плашча, замест якога я выкарыстаў коўдру… У дзьверы пастукалі. Ня стану хаваць – я скалануўся ад містычнага жаху. Арцёмка замыкаў, закруціўся на ложку… Я ня стаў яго раскатурхваць, тым больш лягчэй было прымусіць размаўляць качан капусты, і, набраўшыся сьмеласьці ад Гамлета, расчыніў дзьверы. Так пачаліся мае начныя прыгоды.