Czar, hoc verbum in Ruthenico idiomate, Regem, Czarstvo vero, Regnum significat, et hoc nomine Moscovitae Principem suum, Regem totius Russiae appellant. Caeteri autem Slavones utpote Poloni, Bohemi, Lithuani, et caeteri, qui ab idiomate Ruthenico diversi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alii Korol, et Kral, hoc vero nomine Czar solum Imperatorem appellari existimant, unde et Rutheni ipsi Moscovitae-que, audientes ab externus nationibus hoc nomine Imperatorem significari, et ipsi Principem suum Imperatorem Russiae appellare coeperunt, nomen Czar dignius esse quam Regis (licet idem sonet) putantes. Sed in omnibus
О ТИРАНИИ ВЕЛИКОЮ КНЯЗЯ МОСКОВИИ Иоанна Васильевича
ГЛАВА V
После краткого описания областей Руссии, подчиненных великому государю Московии, религии, наконец, нравов и обычаев народа, нам остается сказать кое-что о нынешнем государе Московии Иоанне Васильевиче и о его тирании. Но прежде, чем мы приступим к самой теме, мы считаем нелишним представить читателю некоторые пояснения о титуле, которым он пользуется.
Со времени Рюрика, первого князя Новгорода Великого, о котором было сказано выше, почти все государи Руссии употребляли титулы только великих княжеств Владимирского, или Новгородского, или Московского до сына Иоанна Великого Василия, отца теперешнего государя Иоанна Васильевича, о котором нам предстоит рассказать. Ведь этот Василий, вследствие удачно проведенных кампаний, и наследовавший ему его сын, нынешней государь, начали присваивать себе титул и имя областей и многочисленных великих княжеств следующим образом: Мы, великий государь, царь и великий князь всей Руссии, Иоанн Васильевич, великий князь Владимирский, Великого Новгорода, Московский, Псковский, Смоленский, Тверской, Югорский, Пермский, Вятский, Булгарский, царь Казанский и Астраханский, государь и великий князь Нижегородский, Черниговский, Рязанский, Вологодский, Ржевский, Белевский, Ростовский, Ярославский, Полоцкий, Белозерский, Удорский, Обдорский, Кондинский, государь Северский и Ливонский, и великих областей востока, юга, севера и запада государь и законный наследник.
Теперь же многие, в особенности германцы, удостаивают его титула «император»: не зная славянского языка, они полагают, что нужно переводить слово czar — «император», а не «царь» (гех). Что именно означает название czar по-славянски, мы коротко изложим.
Слово czar в русском языке означает «царь» (гех), a czarstvo — «царство» (regnum), и этим наименованием московиты называют своего государя: «царь всей Руссии». Прочие же славяне, как например, поляки, богемцы, литовцы72
и другие, язык которых отличается от русского, называют царя другим именем, именно, «кроль» или «король», или «краль», а именем czar, как они считают, называется только император. Откуда и сами русские, и московиты, слыша от иноземцев, что этим наименованием обозначается император, стали называть своего государя императором Руссии, считая наименование czar почетнее, чем гех (хотя они означают одно и то же). Но во всех русских документах, какRuthenorum tam sacris quam prophanis literis, Czar Regis, Kesar vero Imperatoris nomen repraesentat. Sic quoque Rex Thauricae Tartarus, Praecopensis Czar, id est, Rex nuncupatur, et omnes Reges Tartarorum hoc nomine efferuntur, sed plurimi ignorantia hujus vocis decepti, omnes Reges hoc nomine Czar vocatos, Caesares, hoc est, Imperatores esse putant.
Alii quoque Principem Moscoviae album Caesarem, praecipue vero subditi sui appellant, id est, Regem vel Imperatorem Russiae albae. Russia etenim ut supra dictum est, Moscorum Duci subjecta, Alba dicitur, ea vero cui Polonorum Rex praeest (quamvis et Albae partem possideat) nigra appellatur Russia. Vel etiam ideo dictum esse Regem Album Moscorum Principem existimo, quod incolae omnium Regionum ipsius imperio subjectarum, vestibus albis et pileis plerumque utantur.
Porro Basilius moderni Principis parens, ad Romanum Pontificem et Imperatorem, ad Reges itidem Daniae et Suetiae, Magistrumque Livoniae, et ad Tuream scribens, Regis titulo utebatur. Ad Regem autem Poloniae nunquam Regis, nisi magni Ducis titulum praesumebat. Nunc vero praesens magnus Dux Moscoviae, et ad Regem Poloniae (quod pater suus non faciebat) Regis titulo utitur, sed a Polono nunquam nisi magni Ducis titulo honoratur.
Hic Princeps Moscoviae Joannes Basiliades imperio quod in suos exercet, omnes facile universi orbis Monarchas superat, nam auctoritate sua (vel potius tyrannide) tam in spirituales quam in seculares et cujusvis conditionis homines utitur, libere et ex voluntate sua de omnium et vita et bonis (nemine obstrepente) constituit, consiliariorum enim nullus est apud eum tantae auctoritatis, qui dissuadere aut sibi in re aliqua quamvis injustissima resistere audeat.