Читаем Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве полностью

Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Маўклівы, ціхі час бывае перад бурай,Калі на небе хмара ўздыбіцца панура,На месцы стане, змусіць ветры запыніццаІ свет пачне абводзіць вокам бліскавіцаў,Каб вызначыць, куды прарвацца можна з громам, —Зацішак гэткі быў над Сапліцоўскім домам.Як быццам прадчуванняў жудасных цяжарыСамкнулі вусны ўсім, цягнулі ўсіх на мары.Пасля вячэры сам Суддзя і госці са святліцаўНа двор выходзяць пагуляць, ахаладзіцца.Расселіся па прызбах, высланых травою,Але ўсе сумныя сягоння, без настроюГлядзяць на неба, што як быццам прыбліжацца,Цясніцца стала, да зямлі збліжаццаІ разам з ёю пад заслонай змроку цёмнай,Як закаханыя, ўжо шэпчуцца таёмна,Свае пачуцці выражаючы ва ўздыхах,У шэптах, шумах, словах здушаных і ціхіх,Якія твораць вечара канцэрт вялікі.Вось з-пад страхі пранесліся начніцы крыкі,Шапнулі лёгкім крыллем кажаны ў палёцеНа дом, дзе шыбы ззялі ў светлай пазалоце.А бліжай сёстры кажаноў — цьмы ўюцца роемНад белай вопраткай жанчын і з неспакоемАб Зосін тварык б’юцца, ёй больш дакучаюць,Бо вочкі ясныя за свечкі дзве прымаюць.А хмара машкары, склубіўшыся ў паветры,Гармонікай пяе і круціцца на ветры.І вуха Зосі ловіць з гукаў бльгганіныАкорды мух і тон фальшывы камарыны.У полі пачынаецца канцэрт вялікіВось строіць інструменты скончылі музыкі,Азваўся тройчы драч у лузе, і тым часамЯму уторьвць стаў брыдун з балота басам,А бакасы, угору вырваўшыся, ўюццаІ бэкаюць, як быццам аб бубенец б’юцца.Ў фінал мушыных шумаў, гоман птушак, здаліСтавы два хорам здвоеным вось заспявалі,Нібы каўказскія чароўныя азёры,Што ўдзень маўчаць, а ўноч вядуць перагаворы.Адзін стаў, што быў ясны, з берагам пясчаным,Блакітнымі грудзьмі даў тон усхваляваны,Другі, што з дном быў цёмным і абліччам мутным,Яму адказваў крыкам жаласным, магутным.У абодвух тых ставах спявалі жабы зважна,То сола перарывіста, то ў хор працяжна.Адзін фарціссіма пяе, другі сціхае,Той быццам чымсь абураны, другі ўздыхае.Так размаўлялі два ставы з сабой праз поле,Як быццам арфы дзве чароўныя Эола.А змрок гусцеў, і толькі недзе каля рэчкіЎ лазе блішчэлі вочы воўчыя, як свечкі.Далей на краявіду сцесненым палеткуАгні начлежнікаў там-сям блішчэлі зрэдку.Вось месяц запаліў свой факел серабрыстыІ асвяціў зямлю, і купал неба чысты.Яны, адслоненыя з цемры ў палавіне,Драмалі, быццам з жонкай муж; а той хвілінеШчасліва неба сіняе ў абдымкі бралаЗямлю, што грудзі ў блісках месяца купала.Вось зорка супроць месяца адна, другаяБліснула, вось іх тысяча, мільён міргае.Кастор з Палюксам, два браты перш заяснелі —Славяне іх празвалі Леле і Палеле,А ў нас сяляне іншае імя ім далі:Каронай і Літвой назваць іх пажадаліДалей Вагі нябеснае дзве шалі ззяюць;На той вазе сам Бог (старыя гэтак баюць)Зямлю адважваў, а за ёй і ўсе планетыТады, калі ствараў і будаваў сусветы.Пасля павесіў з золата вагу на небе,Каб людзі пераняць змаглі яе ў патрэбе.На поўначы іскрыцца зорным кругам СітаЦераз яго (як кажуць) Бог прасеяў жьгга,Калі яго пасыпаў праайцу Адаму,Прагнанаму з гароду райскага за браму.А там Давідаў воз[44] скіроўвае свой дышальУ бок палярнай зоркі, што яснее вышай.Старыя літвіны пра той рыдван гадаюць,Нібы няправільна яго так называюць,Бо не Давідаў гэта воз, а воз злых духаў.На ім Люцыпар, калі Бога не паслухаў,Дык млечным шляхам рваўся ўжо ў нябёс парогі,Ды Міхаіл спыніў яго і збіў з дарогі,І воз той паміж зор зламаны кавыляе —Міхал-Архангел напраўляць не дазваляе.І ведама таксама між старых літвінаў(А звесткі тыя нейкі рабін ім пакінуў),Што той даўжэзны Цмок між знакаў Задыяку,Пакручаста віецца паміж зорак маку,Які для астраномаў Вужам выдаецца,Не вуж, а рыба. Што Левіятан завецца.Жыла яна ў марах, але пасля патопуЗатхнулася на сушы ад вод недахопу.Дык дзеля памяткі, ўсяму на дзіва свету,Развесілі анёлы ў небе тушу гэту.Так і ў касцёле Мірскім ксёндз каля арганаўПавесіў косці выкапнёвых веліканаў[45].Гісторыі такія, што з апавяданняЦі з кніжак знаў, расказваў Войскі ў час змяркання,Хоць вечарам слабы зрок быў ужо ў старога,Што ў акулярах на’т не бачыў ён нічога,Ды знаў на памяць зор найменні, іх напрамкіІ ў небе пальцам крэсліў іх шляхі і рамкі.Ледзь слухалі яго і не звярталі ўвагіАні на Сіта, ні на Цмока, ні на Вагу,Бо сёння сцягвае і думкі ўсіх, і вочыГосць новы, выплыўшы нядаўна з цемры ночы:Камета, што ляцела праз нябёс абшары[46]На поўнач з захаду, накшталт чырвонай хмары.Крывавым вокам на той воз яна глядзела,Як быццам падмяніць Люцыпара хацела:Касу адкінула і, неба болей трэціАбльггаўшы, цягнула зоркі, нібы ў сеці,Кудысьці у бясконцыя нябёс прасторы,Ў напрамак, дзе палярныя мігаюць зоры.Са страхам павяртаў народ на неба вочыІ паглядаў на тыя цуды кожнай ночы,Варожачы нядобрае з прыкмет шматлікіхI чуючы прадвесце зла ў птушыных крыках,Бо птушкі часта хмарай пустыры ўкрывалі,Вастрылі дзюбы, быццам трупаў шмат чакалі.Заўважана, што і сабакі землю рыліI, быццам чуючы бяду, працягла выліНа голад ці вайну. На могілках ля боруРаз леснікі заўважьыі жанчыну мору,Што йшла, вышэйшая за лес, паходкай жвавайІ хусткаю размахвала вакол крывавай.Цівун казаў пра гэта, стоячы пры плоце,Прынёсшы справаздачы пану аб рабоце.Шаптаў аб тым і пісар нешта аканому.Ды Падкаморы, што сядзеў на прызбе дому,Спыніў размовы, захацеў сам мовіць штосьці,Бо табакеркі бляск заўважылі ўсе госці(Яна ўся з золата, з брыльянтамі аправа,Ўнутры яе партрэт манарха Станіслава),Дык пазваніў па ёй, нюхнуў і мовіў: «ПанеТадэвуш, ваша гэтае апавяданнеПра зоркі, толькі рэха чутага у школе,А прасцякі пра цуды ведаюць шмат болей.І я вучыўся астраноміі ці малаУ Вільні, дзе Пузыніна ахвяравалаДаход з сяла свайго у дзвесце душ халопаўНа закуп розных шкел і тэлескопаў.Ксёндз Пачабут быў астраномам там год колькі[47]І рэктарам у акадэміі, ды толькіЗ той кафедрай чамусьці хутка разлучыўсяІ зноў у келлі манастырскай зачыніўся,Дзе і памёр. Знаёмы мне і пан Снядэцкі,Разумны вельмі чалавек быў, хоць і свецкі.Дык вось жа астраномы гэтак на каметуГлядзяць, як нашыя мяшчане на карэту;Вядома ім, што скіравалася ў сталіцуЦі выязджае з горада дзесь за граніцу,А хто ў ёй ехаў і пра што там размаўлялі,Ці пасланца з вайной, ці з мірам пасылалі,Таго не знаюць. У мае, я помню часы,Калі Бранецкі ехаў у карэце ў Яссы,То ўслед цягнуўся за ганебнай той карэтайТаргавічанаў хвост, як тут вось за каметай.Народ, хоць не мяшаўся ў панскія нарады,\Згадаў адразу, што той хвост быў знакам здрады.Чуваць, мятлы імя ён гэтай даў камецеІ кажа, што мільён яна загорне ў смецце».Тады сказаў з паклонам Войскі: «Праўда гэта,Пан Падкаморы, мне напомніла камета,Што ў нас расказвалі і, на астатак,Што бачыў сам тады, як меў гадоў з дзесятак.Панцэрнага палка паручнік, пан СапегаСпыніўся, помню я, у нас дзеля начлега,Той самы, што пасля быў маршалам дзяржаўным,А потым канцлерам Літвы дагэтуль слаўным,Ён жыў сто дзесяць год; пад Вену ў часы ЯнаХадзіў ён з войскам Ябланоўскага, гетмана.Вось ён расказваў нам, што перад тою справай,Якую Ян закончыў з гэтакаю славай,Калі сам нунцый выпраўляў яго ў дарогу,А пасланец аўстрыйскі цалаваў у ногу,Як стрэмя падаваў (пасол граф Вільчэк зваўся):„Што гэта робіцца?“ — кароль спытаўся.Глядзяць, аж над галовамі ляціць каметаТым шляхам, дзе ступала войска Магамета,З усходу ды на захад. І ксёндз БартахоўскіУ панегірыку на той трыумф кракоўскі,Пад назвай „Orientis Fulmen“, піша многаАб той камеце. Ды чытаў я апроч тогаЎ „Яніне“ — кніжцы, дзе разгледжана стараннаКампанія уся — паход пад Вену Яна.Там намалёваны і сцягі Магамета,I гэткая ж, як бачым мы цяпер, камета».«Амінь, — сказаў Судцзя, — я варажбу вашэціПрымаю. Хай з зарой к нам з’явіцца Ян Трэці!На захадзе вялікі ёсць герой, быць можа,Ён за каметай прыйдзе к нам. Дай гэта, Божа!»На гэта мовіў Войскі голасам спакойным:«Камета часам спрэчкі значыць, часам войны.Не добра, што стаіць яна над Сапліцовам,Бо, можа, нашым пагражае што галовам.Учора спрэчак, звад у нас бьгао даволіСпярша на паляванні, потым у застоллі.Пан Рэент паспрачаўся з Асасорам зрання,А вечарам ізноў паўстала замяшанне:Прыйшлося за мядзведзя скуру пасварыцца.Я ведаю, што змусіў бы іх памірыцца,Калі б не трэ’ было з расказам запыніцца.Хацеў я расказаць выпадак вам цікавы,Падобны да падзеі з нашае аблавы,Што здарыўся з людзьмі не так далёкіх часаў,Райтанам і нямецкім князем фон Дынасаў.Выпадак быў такі:Пан генерал падольскіхЗямель, праездам да сваіх маёнткаў польскіхЦі, можа, едучы на сейм які ў Варшаву,Дарогай к шляхце заязджаў, то на забаву,То так — ддя папулярнасці. Прыбыў і к пану,Цяпер ужо святое памяці, Райтану,Які пазней паслом наваградскім з’яўляўся,Той, у якога я з маленства гадаваўся.З прычыны гасцявання князя генералаРайтан зазваў гасцей. Іх прыбыло нямала.Быў і тэатр (князь генерал любіў тэатры);Дык феерверк даў Кашыц, што жыве у Ятры,Танцораў Тызенгаўз прыслаў. Агінскі даў музыкаў,А Солтан дзятлаўскі капэлію паклікаў.Наладжаны былі шыкоўныя забавыЎ двары, а па лясах вялікія аблавы.Вядома кожнаму, не толькі самым блізкім,Што хоць яны з крыві Ягайлаў, ЧартарьгскімЗ вякоў не вельмі да спадобы паляванне —Не тое, каб з ляноты, а ад выхаванняI ад замежных густаў. Дык і генералаБольш кніга, чым сабакі і лясы, займала,Ды й каля дам не мала ён збіваў абцасаў.У свіце князя быў нямецкі князь Дынасаў[48],Які нібыта ў афрыканскай пушчы дзікайСтарога тыгра закалоў звычайнай пікай,Калі аднойчы быў між неграў пасяліўся.А потым тым выпадкам вельмі ўсім хваліўся.У нас хадзілі на дзікоў у тую пору,Рэйтан раз забіў агромную мацёруЗ вялікай небяспекай, падпусціўшы блізка.Усе дзівіліся, хвалілі, а нямчыска,Той князь Дынасаў, пахвалы зусім не слухаў,Пахаджваў толькі і пад нос сабе ўсё дзьмухаў,Што трапны стрэл даказвае мо смеласць вока,А зброя белая — і рук. стаў шырокаІзноў пра Лівію разводзіць небыліцыІ ўсё тым самым тыграм без канца хваліцца.Пан Рэйтан дык аж трохі зазлаваўся,Па шаблі жыва стукнуўшы, так адазваўся:„Мой князь! Хто ўмее глянуць смела, б’ецца смела!Варт тыгра дзік, за зброю ж трэба брацца ўмела!“І распачаўся дыялог між імі жвавыАжно князь генерал тут умяшаўся ў справы,Французскай мовай іх змірыў. Сказаць даволі,Што згода іх была, як попел на вуголлі;Рэйтан прыняў да сэрца справу і пасля той згодыНавучку немцу даць чакаў адно нагоды.Назаўтра ледзь жыццём не аплаціў выпадкуТаго, а як было, скажу ўсё па парадку».Тут Войскі замаўчаў і з мінай абыякайДа Падкаморага звярнуўся за табакай,Час доўгі нюхаў, не канчаў апавядання,Цікавасць разбудзіць паставіўіпы заданне.Урэшце пачынаў, ды зноў перапыніліРасказ, а ўсе ж за ім з цікавасцю сачылі!К Суддзі з’явіўся пасланец. Пачулі госці,Што ў пільнай справе да яго прыехаў хтосьці.Суддзя з усімі хутка нанач развітаўся.Праз момант і з гасцей ніхто ўжо не застаўся —Пайшлі ўсе спаць, хто ў дом, хто ў сена закапацца.Суддзя ішоў са спозненым гасцём спаткацца.Усе ўжо спяць — Тадэвуш круціцца у сеняхЛя дзядзькавых дзвярэй у змрочных шэрых ценях.Яго сюды прыводзіць важнае пьгганне,Якое трэба вырашыць без адкладання.Суддзя на ключ замкнуўся, з некім размаўляе,Тадэвуш ўсё чакае, вушы настаўляе.Перш чуе, быццам плач, дык, не крануўшы клямак,Праз шчыліну замка глядзіць у той напрамакІ бачыць дзіва! Робак і Суддзя стаяліЎ абдымках на каленях у слязах і ў жалі.Ксёндз Робак з плачам рукі цалаваў Суддзёвы,А пан Суддзя туліўся да яго без слова.Пасля даўгой хвіліны плачу і маўчанняСказаў ксёндз Робак ціха, як на развітанне:«Брат, знае Бог, што я захоўваў таямніцы,Якія абяцаў за грэх. Не час хваліцца,Што Богу і радзіме ўсе аддаў я годы,Ніякай не шукаючы узнагароды.Я жыў дагэтуль і хацеў памерці бернардынам,Схаваўшы прозвішча за манастырскім тынам,Не думаў адкрывацца прад табой, ні сынам,Хоць ксёндз правінцыял і даў мне пазваленнеЗрабіць in articulo mortis аб’яўленне.Хто знае, ці жыў буду і на чым там станеУ Дабрыне! Брат! вялікае там замяшанне!Француз яшчэ далёка, доўга давядзеццаЯго чакаць, а шляхта, пэўне, не дажджэцца!Магчыма, я з паўстаннем лішне завіхаўся!Вось дрэнна зразумелі! Ключнік умяшаўся!І гэты дурань Граф панёсся ў бок Дабрына,Не мог яго я папярэдзіць, ёсць прычына:Стары Мацей мяне пазнаў, няхай адкрые,З Сцізорыкам мая не размінецца шыя!Нічога Ключніка не спыніць! Не баюся смерці,Ды гэткае здарэнне план наш можа сцерці.Я там быць мушу! Мушу знаць усе падзеі,Хоць прыйдзецца мо згінуць; шляхта там шалее.Здароў будзь, наймілейшы брат! Спяшацца мушу.Калі загіну, за маю маліся душу.У выпадку вайны, табе ўся таямніцаАдкрыта, помні справу і што ты Сапліца!»Тут слёзы сцёр, каптур паправіў, зашпіліўся,Адставіў аканіцу, ў сад з акна спусціўся,І з бьггнасці яго не засталося знакаў.Суддзя, застаўшыся адзін, сядзеў і плакаў.Тадэвуш, пачакаўшы трошкі, ўсе ж рашыўся:Пастукаў, увайшоў і нізка пакланіўся.«Прабачце, дзядзечка, — сказаў,— я ў вас дзён колькіПабыў. Час гэты здаўся мне хвілінай толькі,Не меў калі нацешыцца я й домам родным,Як выезд мой адгэтуль стаўся неабходньм.Я змушан вас пакінуць зараз, неадкладна:Мы Графа вызвалі, вы ж знаеце дакладна,Што паядынкі забаронены ў нас строга,Але мяне стрымаць не можа ўжо нічога,Пайду да Княжаства Варшаўскага граніцаў.Граф, хоць фанфарон, не зможа не з’явіццаНа месца, што ва ўмовах мы паставім,Дык там сустрэнемся і ўсё, як трэба, справім.Пасля, яго ўкараўшы, калі Бог паможа,Да браццяў за Ласосну ўдасца трапіць, можа.Я чуў, што бацька мне тастамантам назначыўСлужыць у войску, ды хтось гэта перайначыў»«Тадэвушак, — сказаў Суддзя, — ці ты купаныЎ вадзе гарачай, ці так круціш, як ліс гнаны,Што думае хвастом пушыстым засланіцца?Мы выклікалі Графа, згодзен, трэба біцца.Але сягоння ехаць? Як? якой нагоды?Ёсць звычай перш сяброў слаць, дабівацца згодыПрад паядынкам. Граф адумацца’шчэ можа,Перапрасіць, дьпс што спяшацца ў падарожжа?А можа, іншая цябе ўкусіла муха?Кажы, як ёсць, нашто такая завітуха?Я дзядзька твой. І я меў сэрца маладое,Кажы (і гладзіў твар яго сваёй рукою).Маё мне прадчуванне раптам падказала,Што з дамамі ў цябе штось склалася няўдала.За дам бяруцца зараз хутка, проста дзіва!Ну раскажы, Тадэвушак, мне ўсё праўдзіва».«Яно, — сказаў Тадэвуш, — праўда, ёсць прычыныДругія, дзядзя дарагі, мае тут віны!Памылка! Што ж, няшчасце! Ў чым тут прызнавацца?Не, дзядзя, ў Сапліцове нельга мне застацца.Ах, мілы дзядзечка! На вашае пытаннеСкажу, што выехаць мне трэ’ без адкладання».«Га! — мовіў дзядзька, — дык любоўныя тут справы,Я бачыў, што ты ўчора не крануў на’т стравыІ скоса углядаўся на адну дзяўчынку;Яна штось кіслую таксама мела мінку.Я знаю вашы глупствы: хай падлеткаў параУлюбіцца, то ў іх капа згрызотаў зараз!То цешацца, то ходзяць, быццам у няшчасці,Стараюцца са словам з’едлівым напасці,То па кутах стаяць, не размаўляюць болей,А нават уцякаюць ад людзей на поле.Калі і ў вас чаргуецца любоў і звада,Дык пацярпіце толькі — ёсць на гэта рада,Я на сябе бяру прывесці вас да згоды.Прайшоў і я ўсё гэта ў маладыя годы.Скажы мне праўду ўсю, дык можа што дарадзімУдвух і, разабраўшыся, усё наладзім».Тадэвуш сарамліва мовіў: «Давялося(Тут цалаваў руку Суддзі) сказаць, што Зося,Ну, ваша выхаванка, дарагой мне стала,Хоць я яе яшчэ і бачыў вельмі мала,А мне ўсе навакол гудуць без перастанку,Што ў жоны выбралі вы мне Падкамаранку.Не можа жонкаю маёй быць панна Ружа,Калі я Зосю гэту так кахаю дужа.Нячэсна, любячы адну, з другой жаніцца.Час вылечыць мяне, тут нельга мне спыніцца».«Дзіўлюся, — мовіў дзядзька, — што вам да спадобы,Кахаючы, ўцякаць ад мілае асобы!Ну добра, што прызнаўся, а то даў бы маху,Паехаўшы ад нас. Дык вось пазбудзься страху:Я Зосю сватаю табе — скачы з уцехі!»Тадэвуш мовіў: «Вам я ўдзячны, ды памехіУсё ж ёсць. Вы — бацькам для мяне і дабрадзеем,Ды не паможа ўжо нішто, канец надзеям!Бо пані Талімэна не аддасць мне Зосі».«Папросім», — мовіў дзядзька.«Не, яе не ўпросім!Сказаў Тадэвуш жвава, — надарма чаканне,Я, дзядзя, выехаць павінен заўтра зрання.Прашу благаславення вашага ў дарогу,А там у Княстве я ў сяброў знайду падмогу».Суддзя, вус круцячы, гаядзеў на хлопца гнеўна:«Дык так ты мне і сэрца адкрываў, напэўна?Перш паядынак, а пасля ў яго каханнеІ выезд гэты. Ой, тут бачу махляванне!Мне ўжо казалі, я твае праверыў крокі!Ты — баламут і пуставей, і лгун ты недалёкі!А ну, расказвай, дзе надоечы бадзяўся,Што ты ў двары учора вынюхаць стараўся?Глядзі, Тадэвуш! Збаламучана мо ЗосяТабой, і ты ўцякаеш, дык, малакасосе,Табе не ўдасца гэта — хай і без каханняЎсё роўна Зося жонкаю тваёю стане,А не, дык — бізуна, і заўтра, неадкладна!Ён аб пачуццях мне яшчэ пляце няскладна!Ты — лгун! А-фэ! Яшчэ я з гэтай калатушыЗраблю і следства! Я натру табе йшчэ вушы!Сягоння клопатаў я меў і так даволі,Спаць не даеш, мне галава трашчыць ад болю.І ты йдзі спаць!» тут на дзверы пальцам тыкаўІ распранацца Вознага ў пакой паклікаў.Тадэвуш выйшаў, не сказаўшы больш ні слова.Душу яго кранула дзядзькава прамова.Аблаян ўпершыню так востра! Аж здзівіўсяПраўдзівасці ўсіх закідаў і прыпыніўся:Як быць, калі да Зосі дойдзе гэта сцэна?Прасіць рукі? А што тут скажа Талімэна?Адзіны выхад — гэта месца перамена.Ў задуме гэткай ледзь зрабіў мо крокаў пару,Як штось зайшло дарогу. Глянуў — бачыць маруУся у белым, тонкай выдала, худою,Плыла к яму з настаўленай здалёк рукою,Якую серабрыў бляск месяца ледзь значны,I, падышоўшы, ціха енкнула: «Няўдзячны!Шукаў ты позірку майго і ўжо ўцякаеш,Размоў шукаў, а зараз вушы затыкаеш!Скажы мне, ў чым жа гэткіх перамен прычына?Так мне і трэба! Знала я, хто ты, — мужчына!Не знаючы какецтва, я не стала мучыцьЦябе і ашчаслівіла. Як гэта вучыць!Трыумф над мяккім сэрцам вельмі лёгкім здаўся,Ты — бессардэчны, і з мяне ты насмяяўся!Такою страшнаю навучаная спробай,Я пагарджаю, больш чым ты, сваёй асобай!»«Дальбог, не цвёрдае, — сказаў ён, — сэрца маю,Табой жа, Талімэна, я не пагарджаю,Але ты ўзваж сама: за намі сочаць зорка,Ці можна так адкрыта? Вынікне гаворка,Ды і грахом з’яўляецца такая ўцеха».«Грахом! — сказала Талімэна з горкім смехам, —Нявінненькі! Ягнятка! Я хоць і жанчына,Зусім аб тым не дбаю. Гэта не прычына!Няхай сабе і ўсё адкрыюць, хай зняславяць!А ты ж мужчына! Вам яшчэ ў заслугу ставяць,Калі вы маеце каханак дзесяць зразу».Тут стала плакаць: «Кінуць здумаў? Так адразу?»«Падумай, што сказаў бы свет аб чалавеку, —Сказаў Тадэвуш, — пгго ў такім, як я вось, векуЗдаровы дома жыў, каханы і вясёлы,Калі жанатыя кідаюць сем’і, сёлыІ прабіраюцца у войска праз граніцу.Каб нават я й хацеў, дык не магу спыніцца:Мне бацька перад смерцю загадаў ваеннымАддацца справам. Той загад яго бяззменны,Дык заўтра еду, я прыняў ужо рашэнне,Дальбог, няма што думаць аб яго адмене».«Я не хачу быць перашкодай на дарозеТваёй да шчасця й славы, — мовіла ў знямозе. —Ты стрэнешся з каханкай, можа, больш прыгожай,Больш вартаю кахання, багацейшай, можа!Ды толькі мне для ўцехі перад раставаннемСкажы, што пачуццё тваё было каханнем,Не жартам, ні распустай, што нявіннасць губіць.Хачу пачуць яшчэ: мяне Тадэвуш любіць!Хачу пачуць „люблю“ яшчэ хоць раз адзіныІ ў сэрцы захаваць шчаслівыя гадзіны.Лягчэй прабачыць будзе, хоць цябе і страчу,Ўсё ж будзе мне ўспамін…» ўздрыгвала ад плачу.Тадэвуш, бачачы, што плача і галосіцьЖанчына і адно такой драбніцы просіць,Узрушыўся, праняў яго і жаль, і літасць.І каб праверыў зараз дум і сэрца скрытасць,Дык, можа, і не мог бы даць сабе адказу,Кахаў яе ці не. Дык і прамовіў зразу:«Дальбог жа, Талімэна, каб я мёртвым стаўся,Калі не праўда, што ў цябе я закахаўся.З табой прабавілі мы час такі кароткі,Ды быў ён гэткі мілы, гэтакі салодкі!І доўга-доўга. Покуль сэрцу біцца.Я пра цябе, дальбог жа, не змагу забыцца».Тут Талімэна скочыла яму на шыю:«Я так і думала! Ты любіш, дык не скрыю,Што без цябе я ўраз пакончыла б з сабою.О, дарагі! Мы не расстанемся з табою!Я сэрца аддала табе, аддам багацце,Пайду з табой усюды, на’т у беднай хацеЗ табой шчаслівай буду! ў пустыні дзікайМы створым рай любоўю нашаю вялікай!»Тадэвуш вырваўся з яе абдымкаў сілай.«Як што? куды? — спьггаў,— што ты нагаварыла?Ты за салдатам думаеш услед цягацца?Ці маеш розум?» «Дык жа мы маглі б пабрацца» —Сказала Талімэна. «Не, ніколі! Што ты? —Тадэвуш крыкнуў. — У мяне няма ахвотыЖаніцца ні кахаць, бо справа ёсць другая!Падумай толькі, супакойся, дарагая!Табе я ўдзячны, але нельга мне жаніцца.Кахаймася здалёк. Старайся з тым змірыцца,Што я застацца не магу, што ехаць мушу.Бывай здарова, Талімэна! Заўтра рушу».Сказаў, насунуў капялюш, стараўся бокамПрайсці, ды тут яна яго стрымала зрокамІ тварам, як мядузы галавой. ЗастаццаПавінен быў і да яе стаў прыглядацца.Збялелая стаяла ўжо амаль без духу!Аж вось руку наставіла ў раптоўным руху,Два пальцы натапырыўшы яму у вочы:«Я так і знала! — выкрыкнула з цемры ночы. —Ты з сэрцам яшчаркі, а твой язык — джыгала!Няхай я Рэенту і Графу „не“ сказала,А ты зламаў мяне і кінуў сіратою,Нічога! Ты ж мужчына і з душой пустою,Дык так, як і ўсе іншыя, да здрадаў звычны,Але не знала я, што лгун ты злоязычны!Я пад дзвярыма дзядзькі чула ўсё дакладна.Дык ты на гэта дзіцянё, на Зосю здраднаПалюеш! Дык табе адной ахвяры мала!Душа твая другой каля яе шукала!Бяжы! Праклён мой пойдзе за табою ўсюды,Ці заставайся, я твае адкрыю бруды!Тваім махлярствам больш не будзе ўжо спажывы!Прэч! Грэбую табой! Ты подлы і ілжывы!»Ад гэтакай абразы, што век не забыцца,Якой ніводзін не пачуў яшчэ Сапліца,Тадэвуш пабялеў, як паступіць, не знае,Ды ў злосці, тупнуўшы нагой, гукнуў: «Дурная!»Пайшоў, ды слова «подлы» рэха паўтарылаУ сэрцы. Ўздрыгануўся — так было няміла.Адчуў, што крыўду учыніў ён Талімэне,Дакорамі ў душы азвалася сумленне,Але й яна яму цяпер здалася горам!Пра Зосю, ах! было падумаць нават сорам,Бо Зося гэткай мілаю была, прыгожайІ хутка жонкаю яго магла б быць, можа,Каб не ўплятаў яго злы дух у грэх за грэхам,З маны ў ману, пакуль не кінуў вось са смехам.Аблаян, зненавіджаны, за дзён тых паруЖыццё ўсё змарнаваў. Адчуў і грэх, і кару.У бурах дум, як быццам якар супачынку,Узбліснуў раптам успамін аб паядынку:«Забіць трэ’ лотру Графа! — ўецца думка злая. —Загінуць або помсціць!» А за што — не знае.І гэты гнеў так, як заняўся, ў момант вокаІ выветраў. Зноў жаль працяў душу глыбока.Стаў думаць: «Дык калі праўдзіва спасцярога,Што Граф і Зося падружылі ўжо нямнога,Тады што? Граф мо ў Зосю закаханы дужа,Яна мо любіць, выбярэ яго за мужа!— Якое ж права маю я між іх мяшацца,Зламаць іх шчасце, не дазволіць ім пабрацца?»У роспачы не ведаў, як грахі зацерці.Уцякаць? Куды? Хіба ў абдымкі смерці!Бег на ставы, што пазіралі з траў гушчару.Стрымаўся над балоцістым і зрок маркотныТапіў у цёмных водах, а той пах балотныУцягваў поўнымі грудзьмі, адкрыўшы вусны,Таму што самагубства замысел спакусныЎ ім спеў. Ён у мазгоў шалёным завароцеАдчуў жаданне утапіцца ў тым балоце.Дык Талімэна, ўбачыўшы па ўспышцы дзікайЯго адчай, хоць і ў злабе бьыа вялікай,Адчула страх, што можа быць бяды прычынай,Бо ўсё ж ткі не благой была яна жанчынай.Ёй жаль было, што ён ужо другую любіць,Хацела пакараць, а ўбачыла, што губіць.Пагналася за ім, аж косы распляліся,І клікала: «Пастой! Любі сабе, жанісяЦі едзь, ды толькі стой!» А ён так разагнаўся,Што бег далей.і аж над ставам затрымаўся.Выпадкам нейкім дзіўным лёсу, па-над ставамПамалу ехаў Граф са слуг сваіх атрадам.Захоплены прыгожасцю начы пагоднай,Цудоўнаю ставоў гармоніяй падводнайТых хораў, што гудзелі арфамі Эола(Нідзе такога хору не пачуеш болей),Стрымаў каня, бо ўжо не ў памяці ўся справа.Стаіць, паставіў вуха, слухае цікава,Глядзіць на поле, неба доўга аглядае,Відаць, начны пейзаж у думках укладае.А від сапраўды быў прыгожы, маляўнічы!Ставы два пахілілі да сябе абліччы,Як пара закаханых: правы быў глыбокіБез траваў, чысты, гладкі, як дзяўчыны шчокі,А левы чуць цямнейшы, як твар маладога,З загарам і пушком абсыпаны нямнога.Пяском залочаным свяціўся злёгку правы,Як ясным воласам, а левы кучаравы,Лазой наежаны і вербамі чубаты.Абодва ж зелені вянком былі абняты.Сціскаюцца, і ўніз адзін ужо прывольнаСпадае, ды не гіне: ў рова паваротыНясе на дробных хвалях бліскі пазалоты.Вада ляціць пластамі, а на кожным пласцеПа жмені ўзбліскаў месяц рупіцца пакласці.Святло ў канаве ў стужкі дробненькія рвецца,А плынь, іх падхапіўшы, знесці ўдаль імкнецца,А зверху жменямі бляск месяца кладзецца,Як быццам Свіцязянка, сеўшы на раўніне,Адной рукой ваду лье з шклянага начыння,Другою з фартушка кідае ў хвалі тыяЗачараваных скарбаў пліткі залатыя.А далей, з рова выбегшы, ручай павольнаРаскручваецца, льецца па раўніне польнай,І на яго рухомай дробнай лускавінеЎздоўж свет месячны дрьгжыць, плыве і гіне.Якраз, як той гівойтас, жмудскі вуж прыгожы,Што хоць нібы ляжыць на верасавым ложы,Паўзе, бо срэбрам, золатам трымціць патроху,Пакуль з вачэй не знікне паміж траў і моху,Так і струмень хаваўся пад альшын завесу,Што небасхіл адзначвалі падобна лесу,Ўзнімаючыся формай шэрай і няяркай,Як духі, напалову скрьггыя за хмаркай.Паміж ставоў над ровам млын стары схаваўся,Як дзед, што закаханых падглядаць сабраўся.Падслухаў іх размову, гневаецца, рвецца,Балбочучы пагрозы, і ажно трасецца,Так млын той раптам страсянуў чалом імшыстымІ кулаком крутнуў над ручаём празрыстым.Скрыпучае старое закрахтала кола,Зглушьша шэпты ўсе і спевы навакола,І Графа разбудзіла.Бачыць Граф, аж збокуСтаіць Тадэвуш ля яго непадалёку,Дык выкрыкнуў: «За зброю!» Скокнулі жакеіІ ледзь Тадэвуш змог падумаць пра падзеі,Ужо яго схапілі, рвуцца ў двор не жартам.Двор будзіцца, сабакі ў брэх, у крыкі варта.Суддзя бег паўраздзеты: што ўсё гэта значыць?Падумаў, што бандьггы, ажно Графа бачыць.«Што гэта?» — ўскрыкнуў. Граф мільгнуў узнятай шпагай.Але к бяззбройнаму аднёсся ўсё ж з увагай.«Сапліца! — крыкнуў,— злосны вораг наш старынны!Сягоння я цябе за ўсе ўкараю віны.Сягоння ўсё захопленае вернеш зразу,Перш чым табе адпомшчу за сваю абразу!»Суддзя перажагнаўся: «У Айца і Сына!Пан Граф! Вы ж нападаеце бандыцкім чынам!Як гэта мірыцца, Граф, з вашым выхаваннем,Паходжаннем, значэннем і самапазнаннем?Не дамся ў крыўду!» Слугі беглі ўжо СуддзёвыХто з кіем, хто са стрэльбай, біцца ўсе гатовы.А Войскі, стоячы паводдаль трохі збоку,Меў нож у рукаве, а пана Графа ў воку.Хацелі біцца, ды Суддзя тут перашкодзіў:Дарма змагацца — новы вораг надыходзіў.У вольхах бліснула, і стрэл раздаўся. ПотымЗагрукаў мост ад конскіх ног за паваротам.«Граміць Сапліцу!» — сотня галасоў раўнула.«Гервазы там!» — у галаве Суддзі мільгнула.«Нічога, — Граф сказаў,— нас будзе зараз болей,Здавайцеся, Суддзя, лепш зразу мне ў няволю!»Надбег Асэсар з крыкам: «Арышт за знявагу!У імя імператара, аддай, Граф, шпагу,А не — ваенную паклічу дапамогу!Я арыштую вас! Бо хто зайшоў дарогуЦі ўночы нападае, вінен, згодна ўказуАд…» Граф ударыў плазам цераз твар, і зразуАсэсар моўчкі бухнуўся ў траву з ног збіты.Ўсе думалі, што ранен быў ці мо забіты.«Відаць, — сказаў Суддзя, — забойства пачалося!»Завойкалі кругом, а больш за іншых Зося:Яна дала, Суддзю абняўшы, крыкам волю,Нібы яе жыды іголкамі паролі.Тым часам Талімэна ўбегла паміж конейІ к Графу заламаныя ўзняла далоні.«На гонар твой! — ускрыкнула ад слёз жалосна,З распушчанай касою, выгнутая млосна, —На ўсё святое, што ў душы і сэрцы носяць!Ці ж нам адмовіце, пан Граф? Вас дамы просяць.Бязлітасны, перш нас забі рукою ўласнай!»І тут, самлеўшы, ўпала. Скочыў Граф к няшчаснай,Задзіўлены, збянтэжаны такою сцэнай.«Ах, панна Зося, — мовіў,— пані Талімэна!Крывёй бяззбройных я не спляміў рук ніколі.Сапліцы, слухайце! Вы ўсе ў мяне ў няволі.Вось так зрабіў я і ў Італіі далёкай,Між гор Сіцыліі ля скал Бірбанта-рокка:Заняўшы лагер банды, збройных мы пабілі,Бяззбройных жа ў палон адразу захапілі.Яны трыумф мой упрыгожылі прыкметна,Пасля павесілі мы іх ля спускаў з Этны».Шчасліва здарылася для сям’і Сапліцаў,Што Граф на лепшых конях змог паклапаціцца,Каб першаму прыбыць, бо рэшта шляхты ў пылеЦягнулася за ім не бліжай як за мілю.Атрад жакеяў, што скакаў за ім па-парна,Адзінкай быў у значнай меры рэгулярнай,А шляхта рухалася так, як хто захоча,Была яна натоўпам вешаць, біць ахвочым.Граф часу меў даволі, каб абдумаць справыІ бой правесці так, каб быў ён бескрывавы, —Загадвае у доме зачыніць Сапліцаў,І ля дзвярэй з жакеяў варце размясціцца.Аж «Гэй, граміць Сапліцаў!» — рвецца шляхта бурна,Двор вокал акружае і займае штурмам,Бо правадыр забраны, войска паўцякала,Ды шляхта ўсё йшчэ ў злосці ворага шукала.Не ўпушчаныя ў двор, бягуць на фаліварак,У кухню. Толькі ўскочылі, а тут пах скварак,Агонь прытушаны і стравы водар свежыДы від сабак, што дагрызалі рэшткі ежы,Мяняе думкі ўсіх, бярэ за сэрцы дзесьці,Гнеў студзіць і распальвае патрэбу есці.Нарадай стомленыя, доўгаю яздою,«Гэй, есці!» — згоднай закрычалі грамадою.А там зноў «піць» пачуўся вокліч, і нарэшцеКрычаць два хоры: тыя — «піць!» а тыя — «есці!»І голас рэхам рвецца, а куды даходзіць,Аскому ў вуснах, голад нестрыманы родзіць.На даны з кухні знак, забыта ўміг змаганне,І армія ідзе на фуражыраванне.У дзверы да Суддзі Гервазы рваўся ўпарты,Ды мусіў адступіць, стрыманы графскай вартай.А як адпомсціць зброяй стала немагчыма,Успомніў пра нашэсця мэты і прычыны.Як чалавек практычны, даў сабе заданнеЛегальна і фармальна ўвесці ва ўладаннеСягоння Графа. Вознага вакол шукае,Ўканцы з дзіры якойсь яго вывалакае,Схапіўшы за каўнер, і цягне ўміг на людзі.Там, вастрыё Сцізорыка упёршы ў грудзі,Гаворыць: «Граф вас просіць, паважаны пане,Зрабіць аб’яву — хай усім вядомым стане,Што Графу пераходзіць замак, двор СапліцыІ ўся зямля яго па ўсе яе граніцы,Як ёсць, cum gais,boris et graniciebusК metonibus, skultetis et omnibus rebusEt guibusdam aliis. Так брашы, як знаеш,Не прапускай нічога!» «Пан жа розум маеш,Пан Ключнік, — смела адазваўся ўжо Пратазы, —Гатоў я выканаць усе бакоў наказы,Аднак жа праўнай моцы мець не могуць акты,Уночы вымушаны гвалтам — вось вам факты».«Што тут за гвалт? — прамовіў Ключнік. — ДалікатнаЯ вас прашу, калі ж вам цёмна і няздатна,Дык я Сцізорыкам так красану вашэці,Што свет, нібы ў сямі касцёлах, вам засвеціць!»«Гервазанька, — прамовіў Возны, — што злавацца?Я возны, і не мне у справах разбірацца,Бо возны толькі абавязак свой спраўляе,Калі дыктованае свету аб’яўляе.Пасол законаў я, паслоў жа не караюць.Чаму ж мяне тады пад вартаю трымаюць?Я мігам акт спішу — ліхтарык прынясіце.А зараз аб’яўляю: больш не гаманіце!»I, каб лепш чутным быць, падняўся на бярвенні,Што сохлі кучай каля саду ў зацяненні.Узлез і знік, як бы яго ўміг вецер здзьмухнуў,Пачулі толькі ўсе, як у капусту бухнуў,Праз момант у каноплях бліснуў шапкай белай,Што, нібы голуб, хутка ў цемры праляцела.Даў выстрал Конаўка па ёй, ды не пацэліў.Вось тычкі трэснулі — Пратазы ўжо у хмелі.«Я пратастую!» — крыкнуў. Не баяўся болей,Бо далей меў ён рэчку, луг балотны, поле.І за пратэстам тым, што прагучаў, нібытаАпошні стрэл гарматны з крэпасці здабытай,Спынілася ў Сапліцаве супраціўленне.Рабунак у двары пачаўся на здзіўленне:Крапіцель правяраў аборы засяленне, —Вала і двух бычкоў між рог здзяліў Крапілам,А Брытва горлы ім падрэзваў. Быццам шылам,Калоў Шыдэлка кабаноў і парасятак,Уторкваючы шпагу ім каля лапатак.І птушкі ў небяспецы — вось гусей грамады,Нашчадкі тых, што ратавалі Рым ад здрады,Дарэмна гагаюць, іх крык людзей не ўзрушыць.Ўварваўся Конаўка ў катух, адных з іх душыць,Другіх за пояс затыкае, цягне, глушыць.Надарма гускі б’юцца, шыі выгінаюць,А гусакі шыпяць і ворага шчыпаюць,Бяжыць ён цераз двор, акрыты светлым пухам,Зусім як несены гусіных крылляў рухам,Як быццам стаў дамавіком — крылатым духам.Разня ж найбольшая, хоць і найменш там крыку,Сярод курэй. Іх Сак сцягнуў ужо без ліку,Пятлёй чапляючы ў падстрэшшы на драбіне.Так род шурпатак і чубатак марна гіне,Бо Сак іх душыць і складае труп на трупахКурэй, што на пярловых выкармлены крупах.О, Сак! Скуль злосці гэтулькі ў табе ўзялося?Табе твайго учынку не даруе Зося!Гервазы ўспамінаць пачаў старыя часы:Ён, паясы звязаўшы, пограба запасыВыцягвае наверх на радасць і на дзіва —Сівухі бочкі, бочку дубняку і піва.Адны з іх адчыняюць, а другія бокам,Нібы мурашкі, коцяць з крыкамі, з падскокамУ замак. Там прадбачыцца начлег, вячэраІ штаба графскага галоўная кватэра.Кладуць сто вогнішчаў. Вакол дыміць, сквярэцца,Сталы пад мясам гнуцца і гарэлка льецца,А шляхта есць і п’е, пяе, не заціхае.Аднак паволі той-сёй дрэмле, пазяхае,За вокам гасне вока, вось ківацца сталіI, дзе пілі і елі, там паападалі —Той з місай, а той з куфлем ля валовай чвэрці.Так перамог і пераможцаў сон, брат смерці.

Перейти на страницу: