Читаем Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве полностью

Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Вярнуўся Граф, але прытрымваў верхавогаІ на гарод глядзеў. Там не было нікога,Ды вось яму здалося, быццам у акенцыІзноў мільгнула штосьці ў беленькай сукенцы,І нешта лёгкае зляцела ў зелянінуI, прашмыгнуўшы цераз грады, праз хвілінуПаміж зялёнымі свяцілася гуркамі,Як свеціць промень сонца, трапіўшы часамі,З-за хмар на крэмень палявы ў заранай скібеЦі ззяе між травы ў вады маленькай шыбе.Граф злез з каня, адправіў слуг, што сталі ззаду,А сам пачаў крадком скіроўвацца ў бок саду.Знайшоў дзіру ў паркане і не без напоруПраціснуўся ў гарод, як воўк які ў абору.Няшчасцем закрануў куст агрэсту сухога.Гароднічка спужалася, і хоць нічогаВакол сябе не ўбачыла, ды ў момант вокаУскочыла і апынулася далёка.А Граф між шчаўя конскага, паміж павоюПраз лапушыную густэчу поўз травою,Скакаў, як жаба, і, падкраўшыся ўжо блізка,Заўважыў від цудоўны ў ясных сонца бліках.Раслі ў той палавіне саду вішні зрэдку,А паміж імі мешанка на ўсім палетку:Пшаніца, кукуруза, боб, ячмень вусаты,Гарошак, проса, кветкі, рад кустоў пукатыхГародчык гэты зрыхтавала ахмістрыня,Калісьці слаўная ў акрузе гаспадыня,Какошніцкая, з дому Ендыкавічанка,Для свойскіх птушак. Гэта вось дзялянка —Адкрыцце цэлае. Той спосаб беззаганныСпярша быў толькі ёй самою скарыстаныІ найбліжэйшымі сяброўкамі ў сакрэце,Аж покуль каляндар не раструбіў па свецеПра «Спосаб супроць шулякоў, або СакрэтыГадоўлі свойскай птушкі» — пра гародчык гэты.Дык вось ледзь толькі певень, вартаўнік кашлаты,На месцы стаўшы з дзюбаю ўгару паднятайІ грабяністы чуб звярнуўшы трохі бокам,Каб тым лягчэй нацэліцца ў нябёсы вокам,Заўважыць дзесьці ў хмарах ястраба цень бурыІ ўскрыкне — ўміг хаваюцца ў садочак куры,А нават гусі, павы, і лятуць ад страхуУ сховак гуртам галубы з крутога даху.Цяпер быў без драпежнікаў блакіт высокі,Ён толькі дыхаў жарам сонечнае спёкі,Дык птушкі халадок знайшлі ў сваім садочку,Ляжаць на мураве, купаюцца ў пясочку.Сярод галоў птушыных у высокім зелліГалоўкі дробныя дзіцячыя бялеліІ шыйкі голыя да плечак. З дзецьмі тыміБыла дзяўчына з валасамі больш даўгімі.За дзетварой сядзеў паўлін. Нібы ў вясёлцы,Свяціліся ў яго хвасце кругі і колцы.Галоўкі дзетак на тым фоне цёмна-сінімБлішчэлі асабліва, быццам на карціне,Абведзеныя кругам воч паўліных гожа,Што, як вяночак з зор, прасвечвалі між збожжа,Між палак кукурузных, распусціўшых коскі,Між траў ангельскіх, маляваных у палоскі,І між каралаў шчыру, што з зялёным слязамІ колеры, і формы скрыжавалі разам,Як быццам срэбра з золатам пераплялося,Накшталт заслоны лёгкай з кветак, траў, калосся.Над гушчаром бадылля, кветак, зеляніныУзняўся балдахін імглісты матыліны —Рой лёгкіх бабак, што трасуць на небе сінімПразрыстым светлым крыллем, быццам павуцінне.Калі яны ў паветры ўюцца лёгкім пухам,Хоць бзыкаюць, здаецца, што вісяць без руху.Дзяўчына ўзмахвала пучком уверх узнятым,Як быццам з пер’я страўса, веерам багатым,Падумаў бы, што ім дзяцей абаранялаАд залатога матылёў дажджу. ТрымалаАпроч таго ў другой руцэ прадмет якісьціІ дзецям па чарзе давала піць ці ўгрызціТаго чагосьці залацістага крутога,Падобнага зусім да Амальтэі рога.Хоць так занятая, а ўсё ж не давяралаКусту, што шалясцеў, і ў той бок пазірала.Не ведала, што вораг абышоў здалёкуІ вужам праз загоны поўз з другога боку.Вось выскачыў з былля. Убачыла — быў блізка,Праз град чатыры мо, і кланяўся ёй нізка.Дык адвярнулася, рукамі узмахнулаІ спуджанаю краскай з месца пырханула,Ступнямі лёгкімі мільгнуўшы над гародам.Тут дзеці, спуджаныя Графа надыходамІ ўцёкамі дзяўчыны, крыкнулі трывожна.Пачула, зразумела, што ніяк не можнаДзяцей малых пакінуць у перапалоху.Вярталася назад, збліжалася патроху,Як неахопны дух, прыкліканы закляццем.Падбегла да найбольш крыклівага дзіцяці,Прысела да яго, туліць да ўлоння стала,Другое гладзіла, суцішвала ласкава.Памалу сціхлі ўсе, галоўкі затуліліУ яе падол, як птушаняты маці ў крыллі.Яна тады прамовіла: «Ну ці ж прыгожаКрычаць так? Вас спалохацца пан гэты можа.Пан страшыць не прыйшоў, не старац ён хаджалы,А госць, пан добры, гляньце — вунь які удалы».І глянула сама. Прыемна Графу стала,Ён усміхнуўся ёй за ўсе яе пахвалы.Агледзелася, змоўкла, апусціла вочы,І фарба ружы ўкрыла твар яе дзявочы.А ён і быў удалы: ростам быў высокі,Хоць з твару і худы, а свежыя меў шчокіІ вочы сінія, а волас белаваты,Даўгі, хоць, праўда, ў гэты час крыху калматыІ поўны лісту, цэлы бо вянок зялёныУплёўся Графу ў чуб, як лез ён праз загоны.«О ты! Якім бы я цябе ні ўважыў званнем, —Прамовіў ён, — багіняй, німфаю ці зданню,Кажы, ці ўласнай воляй ты к зямлі прыстала,Ці ўлада ворага цябе тут прыкавала?Ах, здагадаўся: не інакш, любоўнік злосныЯкісьці пан-багач ці апякун зайздросныЦябе замкнёнаю трымае ў парку гэтам!Ты, вартая быць рыцарскіх баёў прадметамІ гераіняю раманаў, эпасаў жалосных,Даверся мне ў сваіх цяжкіх, магчыма, лёсах,Я буду збаўцам! Дык валодай жа ў спакоі,Ты, сэрцаў уладарніца, маёй рукою!»І выцягнуў руку.Яна ў румянцы кволым,Але з абліччам слухала яго вясёлым.Так за малюнкам дзіцянё вачыма водзіцьІ ў водблісках лічыльнікаў гульню знаходзіць,Перш, чым пазнае вартасць іх; так слых ласкалаЁй гутарка яго, а змест даходзіў мала.Дык проста запытала: «Скуль пан прыбывае?Чаго, пан дабрадзей, па градах тут шукае?»Збянтэжыўся, здумеўся Граф, адкрыўшы вочы,Маўчаў. Пасля сказаў, зірнуўшы ў твар дзявочы,Інакшым тонам: «Выбачайце, перашкодзіў,Відаць, я ў гулях! Ах, я тутка вось праходзіўНа снеданне — пара ўжо, не хацеў спазніцца.Дарогай, ведама, прыйшлося б мне кружыцца,А праз гарод, здалося мне, прасцей намнога».Яна сказала: «Вось, ягомасць, тут дарога,Але не трэба град псаваць, там ёсць ля дрэваСцяжынка». Граф спытаў: «Направа ці налева?»Гароднічка, падняўшы вочкі са спакоем,Старалася уцяміць, што тут ёсць такое,Бо дом — за крокаў тысячу, як на далоні,А ён пытае пра дарогу? Ды Граф сённяАхвоту меў пагаварыць, шукаў нагодуДа гутаркі. «Вы жывяце тут, ля гароду?Ці ў вёсцы? У двары, чамусьці, я не бачыўПаненкі. Тут даўно? Прыезджая, няйначай?»Яна крутнула галавой. «Прабач, паненка,Ці панна там жывеш, дзе тое вунь акенка?»І думаў: «Што ж, няхай яна не гераіняРамансаў, але ёсць чароўнасць у дзяўчыне.Бывае, мысляў скарб, захованы глыбока,Як ружа між лясоў, цвіце дзесь адзінока,А вынесі яго на свет, дзе сонца ззяе,Адразу тысячамі фарбаў задзіўляе!»Гароднічка тым часам моўчкі з месца ўстала,Малое падняла, што больш за ўсіх крычала,Другое ўзяўшы за руку, ўсім карагодам,Нібы за гуртам гусак, рушыла гародам.А азірнуўшыся, сказала: «Ці не можаПан птушак спуджаных сагнаць назад у збожжа?»«Я — птушак заганяць?» — спытаў Граф са здзіўленнем.Яна тым часам знікла па-за дрэваў ценем.Хвіліну з-за кустоў, з-паміж зялёных звояўЯшчэ свяціла штосьці, як бы вочак двое.Граф доўга ў садзе думаў адзінока,Душа яго зацягвалася шэрым змрокамI, як зямля з заходам сонца, астывала.Хацеў памарыць, але мараў не ставала.Прачнуўся, сам не ведаў, на каго злаваўся,На жаль, знайшоў не многа — лішне спадзяваўся!Бо ў час, калі к пастушцы падпаўзаў загонам,Гарэла ў галаве, а сэрца біла звонам —Такую прыгажосць ён у русалцы бачыўІ ўсё вакол цудоўна так тлумачыў!А ўсё знайшоў інакш: твар, праўда, быў прыгожы,А стан зусім яшчэ не складзены. Быць можа,Што тая шчок акругласць і румянца жывасць,Малюючы яе прасцяцкую шчаслівасць,Не сведчаць, што спіць думка, сэрца спачываеДы вёска ж праз яе адказы праглядае!«Няма сумнення, — крыкнуў,— я ўжо ўпэўнен цалкамГусей пасе мая таемная русалка!»А са знікненнем німфы чар быў зразу знятыЗ усёй карціны той: вось залатыя кратыІ стужкі ўміг саломай сталі з каласкамі.Граф з заламанымі глядзеў цяпер рукаміНа жменьку шэрай, звязанай травой мятліцы,Што пер’ем страўсавым умела серабрыцца.А конаўка, што ў дзеўчыны руках так ззяла,Той Амальтэі рог, звычайнай морквай стала —Ён бачыў, як дзіця яе жавала хціва.Дык і расплыўся чар, развеялася дзіва.Юнак, калі цыкорыі заўважыць кветку,Што вабіць мяккасцю далонь, і неўзаметкуДыхне, узяўшы ў рукі, дык з паветра рухамРассыплецца ўся тая кветка лёгкім пухам.І вельмі здзівіцца дапытлівы хлапчына,Як з кветкі застанецца голая сцябліна.Граф, капялюш націснуўшы, назад вяртаўся,Але дарогу ўсё ж пакараціць стараўся:Па агародніне, праз кветкі, агрэст крочыў,Аж уздыхнуў, як агароджу пераскочыў.Прыпомніў, што казаў пра снеданне дзяўчынеА можа бачыў хто яго а той хвіліне,Як быў з ёй у гародзе? Мо пачнуць шуканне?I што падумаюць пра гэткае спатканне?Вярнуцца выпадала. Дык крадком за плотам,Праз зелле меж, зрабіўшы сотні паваротаў,Нарэшце выбраўся шчасліва на гасцінец,Што проста ў дворны накіроўваўся дзядзінец.Ішоў ля плоту, ды ад саду твар адводзіў,Як злодзей ад каморы, у якой нашкодзіў,Ці думае пабыць у ёй у зручным часе.Хітрыў Граф, хоць за ім мо сочка не вялася.У супроцьлеглы саду бок глядзеў — управа.Быў скрозь травой заросшы гай стары, радкавы.Як па кілімах, ля бярозак беластвольныхПад навессю шатреў зялёных і прывольныхСнавалі постаці. Нагадвалі іх рухіТо танцы дзіўныя, то нейкіх дзіўных духаўБлуканне ў блясках месяца. Адны у чорныхІ цесных вопратках, другія ў больш прасторныхІ белых, быццам снег. Той з голай галавою,Той пад брылём шырокім, тыя, бы чалмою,Як светлым воблакам, галовы агарнуліI, як камета хвост, канцы яе цягнулі.У кожнага свой выгляд: з месца той не сходзіць,Адно вачыма, долу спушчанымі, водзіць,Той, гледзячы наперад, быццам сонны, крочыць,Як па канаце, і нікуды ўжо не збочыць.А ўсе згінаюцца к зямлі памалу, сонна,Зусім, як быццам адбіваючы паклоны.Калі ж адзін супроць другога раптам стане,Маўчаць і разыходзяцца без прывітання.Усе ў задуме, ўсе ва ўладзе летуценняў.Граф думаў, што ён бачыць элізейскіх ценяў,Што хоць не ведаюць зямных клапот і ліха,Блукаюць сумныя павольна, моўчкі, ціха.Ды хто пазнаў бы ў гэтых марах ледзь рухомых,У тых людзях маўклівых, нам ужо вядомыхГасцей, сяброў Суддзі? З шумлівага сняданняПайшлі ўсе на ўрачыстае грыбоў збіранне.Як людзі з розумам, што ўмеюць карыстаццаІ рухамі, і мовай, каб дапасаваццаДа кожнага выпадку, месца і звычаю,Яны прад тым, як рушыць за Суддзём да гаю,Від новы прынялі і вопраткі другія:Плашчы кужэльныя, шырокія, даўгіяПанацягалі зверху на свае кунтушы,Брылі-капялюшы насунулі на вушы,Дык і бялелі, быццам тыя ў чысцы душы.І моладзь перапранена, ’проч ТалімэныІ тых-сіх моднікаў французскіх.Гэтай сцэныНе ўцяміў Граф, не знаў вясковага звычаю,Дык здзіўлены надзвычай падбягаў да гаю.Грыбы ўрадзілі. Хлопцаў просяць пакланіцца,У песнях слаўныя, румяныя лісіцы —Дзявоцтва сімвал, бо іх чэрві не з’ядаюцьI, дзіўна, насякомыя не абсядаюць.Паненкі дык баравіка ўсё выглядалі,Якога песні ў нас палкоўнікам назвалі[21].А ўсе рыжка шукаюць; ён хоць і сціплейшы,І менш у песнях слаўны, але найсмачнейшыЦі солены, ці свежы, у любую пору.А Войскі дык збірае толькі мухаморы.І іншыя грыбы, пакінутыя ў бракуЗ прычыны ядавітасці ці злога смаку,Карысць сваю даюць: звярыне служаць ежай,Гняздом кузуркам, гай малююць фарбай свежай.На абрусе зялёных траў лясной паляны,Нібы сталовае суддзё парасстаўляны:Судзіначкі чырвона-жоўтых сыраежакЗ віном празрыстым, серабрыстым, ясным, свежым,Казляк, як быццам кубка дно, пукаты, клейкі,Як смуклыя шампанскія кілішкі — лейкі,А белякі далёка свецяць між паляны,Як малако ў вялікіх кубках паліваныхI, пылам шэрым поўная, сядзіць у цені,Як перачніца, порхаўка. Другіх найменніМо толькі ёсць у зайчай або воўчай мове,Іх людзі ж не хрысцілі, ган і так іх повен.Ніхто ні зайчых, ані воўчых не збірае,А хто, нагнуўшыся, сваю памылку заўважае,У гневе зломіць грыб або нагой падкіне.Не месца гэтакім слядам на зеляніне.Людскіх ні воўчых Талімэна не збірае,Рассеяная, нудна вокал пазірае,Задраўшы галаву. Пан Рэент дык у гневеКазаў, што мо прыйшла шукаць грыбоў на дрэве.Асэсар з’едліва назваў яе ільвіцай,Што месца выглядае, дзе б гняздом спыніцца.Яна ж, відаць, шукала ціхай адзінотыI, ў грамадзе хадзіць не маючы ахвоты,Да ўзгорачка ляснога крокі скіравала,Дзе ценю больш, дзе болып магутных дрэў стаяла.Між дрэў прасвечваў камень; ручаёк пад глыбайЖурчаў і пырскаў, а пасля шкляною шыбай,Як бы шукаючы цяньку, хаваўся ў зелле,Якое над вадой буйное лісце сцеле.Там шустры той дуронік, у траву спавіты,Лістамі падасланы, ад вачэй закрыты,Знячэўку пачынае ціханька шаптаці,Падобным стаўшы да крыклівага дзіцяці,Якому зыбку маці ахіне ў радзюжкуІ макаўя, каб спала, ўложыць пад падушку.Ахвотна Талімэна тут адпачываеІ гэты кут Святыняй думак называе.На бераг ручая на зелень разаслалаСвой шаль кашаміровы колеру карала,А потым, як плыўчыха, што к вадзе хінеццаПамалу, покуль першы раз не акунецца,Укленчыла і стала нахіляцца бокамI, схопленая тым каралавым патокам,Апала на яго і цела распасцёрла,Аблакацілася, рукамі твар падпёрла,Схіліла галаву. І ў той жа міг у зелліЛісты французскай кнігі ярка заблішчэлі.Над алебастрам распасцёртага раманаВілася косаў смоль істужкай пасплятана.У травы смарагдзе, на крываўнікавым шалі,У доўгай сукні — яснай пляме на карале,З канца якой блішчэў прычоскі кок вялікі,А на другім канцы чарнелі чаравікіІ ззяла бель між імі рук, панчошак, твару,Яна была зусім, як вусень, што з гушчаруПавольна выпаўз на кляновы ліст. Ды толькіМалюнка гэтага краса, прынадаў столькіДарма чакалі знатакоў — ніхто не глянеЎ той бок, так захапіла ўсіх грыбоў збіранне.Аднак Тадэвуш наглядаў, пастрэльваў вокамІ ледзь прыкметна пачынаў збліжацца бокам,Як паляўнічы, што ў рухомай з голля будцыСтараецца на колцах к дрофам падцягнуццаЦі, севак ловячы, канём сябе прыкрые,Ідзе каля сядла, або пад конскай шыяйІ быццам барануе ці мяжой праходзіць,А сам што раз бліжэй да птушак падыходзіць.Так краўся і Тадэвуш.Мусіў запыніццаАднак, бо вось Суддзя збліжаўся да крыніцы.Гулялі з ветрам полы апранахі белайІ хустка, што канцом на поясе вісела,А саламяны брыль, падвязаны за вухам,Хістаўся, як лапух, услед за кожным рухам,То ападаючы на плечы, то на вочы.Вось гэтак з посахам Суддзя палянай крочыў.Перш чым прысесці, к Талімэне прыступіцца,Нагнуўся, рукі вымыў з берага ў крыніцы,Апёрся на слановай булдавешцы кія,На камень сеў і словы стаў казаць такія:«Бач, ваша, з часу, як да нас прыбыў у госціТадэвуш, неспакой мяне гняце чагосьці.Я сам стары, бяздзетны, гэты ж вось хлапчынаУсяго маёй уцехі, і такім вось чынамМайго багацця ён наследнік. З ласкі неба,Пакіну неблагі яму кавалак хлеба.Пара падумаць пра яго усталяванне,Ды толькі вось на клопат мой хай ваша гляне:Мой брат, пан Яцак, бацька Тадавушкаў, знаеш,Які дзівак, — яго намераў не згадаеш.Вандруе і не хоча да сваіх вяртацца,Не хоча сыну нават, што жыве, прызнацца,А ўсё кіруе ім. То ў легіён меў планыЯго паслаць… Я гэтым быў засумаваныІ ледзь дабіўся згоды, каб застаўся ён тут домІ ажаніўся. Ажаніўся б ён, вядома,Я пару ўжо нагледзеў. У ва ўсёй акрузеДля Падкаморага па знатнасці, заслузеНяма раўні. Старэйшая іх дочка ГаннаНа выхадзе — прыгожая, з пасагам панна,Спытаць хацеў я». Талімэна пабялела,Злажыла кнігу, паднялася раптам, села.«Клянуся мамай, — мовіла, — мой пане браце,Які ж тут сэнс? Дзе ж ваша аб жыцці паняцце?Дык думаеш Тадэвушу стаць дабрадзеем,Зрабіўшы юнака такога грэчкасеем?Завяжаш свет яму, павер, клясці вас будзе!Такія таленты ў сяле зглуміць, у брудзе!Павер, ён здольнае дзіця, як я пазнала,І варта, каб ён свет пабачыў многа-мала.Брат, добра зробіш, як пашлеш яго ў сталіцу,Напрыклад, у Варшаву. Ці мо лепш спыніццаНа Пецярбурзе? На зіму туды, быць можа,Ізноў паеду я. Мо ў гэта падарожжаТадэвуша б паслаць? Я там знаёмствы маю,Уплывы. Гэта ж на карысць было б, я знаю.З маёй падмогай ён прыняты ўсюды будзе,А калі важныя яго пазнаюць людзі,Чын атрымае, ордэн. Ну тады б падаццаМог і ў адстаўку і дамоў сабе вяртацца,Здабыўшы і значэнне, і знаёмства свету.А, брат, як думаеш?» «Яно, у пору гэту, —Сказаў Суддзя, — хлапцу праветрыцца шмат значыць,Паміж людзьмі працерціся і свет пабачыць.Я сам у маладосці выездзіў нямала,Быў у Пятркове, ў Дубне. То за трыбуналамЯ палястрантам вандраваў, то зноў па справеПабыць мне давялося нават і ў Варшаве.І скарыстаў не мала! Дык скажу зараней,Што хлопца выправіў бы ў свет для вандравання,Як шлюць рамесніка, каб практыкі набраўся,Няхай бы ён са светам трохі запазнаўся,А не для ордэнаў і ранг! Прашу прабачыць,Ну што той ордэн царскі ў нас сягоння значыць?Які ж у нас з паноў, ні то пгго каб важнейшых,А толькі так між шляхтай трохі багацейшыхПра гэту дробязь дбае? Але ж у estymieЯны ў людзей, бо мы шануем род і імя,А калі чын, дык земскі, выбарам прызнаныГрамадскім, а не з нечай ласкі дараваны».«Тым лепш, — сказала Талімэна, — дык брат можаЯго як ваяжыра слаць у падарожжа».«Хацеў,— сказаў Суддзя на гэта ў задуменні, —Ды новыя, сястра, паўсталі затрудненні.Пан Яцак не спускае з-пад апекі сынаІ мне прыслаў якраз на карак бернардынаРабака. Ён прыбыў з-за Віслы, з-за Варшавы,Прыяцель брата, ведае ўсе нашы справы.Яны рашылі аб Тадэвушавым лёсеІ хочуць, каб Тадэвуш ажаніўся з Зосяй,Васпані выхаванкай. Мелі б ва ўладанні,Апроч маёй фартункі, Яцкавы ўкладанніУ капіталах. Ваша, ведаеш, што маеЁн капітал, грош не малы ў мяне трымаеІ можа ім распараджацца. Ваша, зможашУсё абмеркаваць, ці справе дапаможаш.Іх трэба пазнаёміць. Можа ранаватаДля Зосі замуж, ды не шкодзіць гэта сватам.Пара б ужо нам Зосі не трымаць у хаце,Бо, мабыць, вырасла яна ўжо з дзіцяняці».А Талімэна ў сполаху і ў задзіўленніПрыпадымалася, устала на калені,Перш пільна слухала, пасля далоні рухамПярэчыла, рукой махаючы над вухамI, быццам мух, зганяючы за словам словаНазад прамоўцы ў вусны.«А вось гэта нова!З чаго Тадэвуш будзе ў выйгрышы ці ў шкодзе, —Сказала з гневам, — думай сам, васпан дабродзей,Бо мне ён што? Як хочаце аб ім судзіце,Зрабіце аканомам ці ў карчму садзіце,Хай шынкаруе ці звярыну з лесу носіць,З ім вы што хочаце рабіце, але… Зосі!Васпанству што да Зосі? Я, без умяшання,Яе рукой кірую! Што на выхаваннеЯе даваў пан Яцак грошы, што выплачваўЁй пенсійку, што, быццам, большую назначыў,То не купіў яшчэ яе! Для вас сакрэтуНяма, і ведама ўсяму наўкола свету,Што вашы шчодрасці для нас не без прычыны, —Гарэшкам жа Сапліцы тое-сёе вінны!»(Суддзя канец прамовы выслухаў на дзіваЗбянтэжана, у жалі і амаль гідліва,Нібы баяўся слоў далейшых, накланіўся,Рукой патакваў, але твар крывёй наліўся.)«Я ёй сваячка, — Талімэна так казала, —Я апякунка, Зосю я узгадавала,І клопат толькі мой аб выхаванкі лёсе!»«А мо знайшла б у тым замужжы шчасце Зося? —Сказаў Суддзя, падняўшы зрок. — Мо ТадавушкаІ ўпадабала б?» «Гэта — на вярбе ігрушка.Палюбіць, не палюбіць — гэта мала важна!Хоць Зося і не будзе вельмі ўжо пасажнай,Ды не з абы сяла яна, абы шляхцянка:Яна — з яснавяльможных і ваявадзянкаАд маці Гарашчанкі! Мужа ўміг дастане!Мы ж так стараліся, каб даць ёй выхаванне!Хіба б здзічэла тут». Суддзя ўсё пільна слухаў,У вочы гледзячы, пасля сабраўся з духамІ весела сказаў: «Ну што ж, сястрыца,Бог бачыць, шчыра я хацеў дагаварыцца,Прашу не гневацца. Што ж, ваша, я з тым згодзен,Пярэчыць мае права; дык размовы годзеПра гэту справу. Я пытаў па просьбе брата.Ганьбуеш, ваша, маладога, дык для сватаЦяпер пісьмом даць звестку Яцку застаецца,Што Зося за Тадэвуша не аддаецца.Цяпер сам буду дзейнічаць, мо з ПадкаморымСватоўства распачнём і справу абгаворым».Праз той час Талімэне трохі астывала«Памалу, браце, я зусім не ганьбавала!Брат сам казаў, што ранавата ім пабрацца,Дык пачакайма, паглядзім, чаго ж спяшацца?Вось пазнаёмім маладых і асцярожнаРазважым. Шчасцем іх рызыкаваць не можна.Прашу аднак вас, пане браце, устрымаццаЗ намовамі яго у Зосю закахацца,Бо сэрца не нявольнік, не прызнае панаІ ў кайданы сілком не можа быць скавана!»Затым Суддзя ў задуме ад яе падаўся.З другога боку пан Тадэвуш набліжаўся,Від робячы, што грыб яго ў глыб лесу зводзіў.І Граф у гэтым жа напрамку падыходзіў.У той час, як Суддзя сядзеў тут з Талімэнай,За дрэвам Граф стаяў. Задзіўлены той сцэнай,Дастаў з кішэні алавік, лісток паперы,Што пры сабе насіў, і, мастакоў манерайАпёршыся на ствол, заняўся пільна маляваннем,Гаворачы з сабой: «З такім вось згрупаваннемНе часта стрэнешся: яна ў траве, а ў парыЗ ёй ён на камені — кантраставыя твары,Тыповыя галовы!»Падыходзіў бліжай,Спыняўся, цёр ларнет і вочы, гнуўся ніжайІ ўсё глядзеў: «Няўжо ўсе цені, фарбы, ўзбліскіЗагінуць, зменяцца, калі падыдзеш блізка?Той аксаміт травы абернецца ў бацвінне,І ўбачыш, што русалка — проста ахмістрыня?»Хоць Граф і перад гэтым з Талімэнай знаўся,Бо з ёю у Суддзёвым доме сустракаўся,Ды ўвагі асаблівай не звяртаў, бывала,Дык дзіву даўся, што яна мадэллю сталаЯго малюнку. Месца пышнасць, густ убранняЗмянілі выгляд памятны яму да-звання.Яшчэ гарэлі вочы непатухшым гневам,А твар, ажыўлены лясных вятроў павевам,Размоваю з Суддзём, з’яўленнем хлопцаў гожых,Стаў шмат свяжэйшым, больш румяным і прыгожым.«За смеласць, — Граф сказаў,— прашу прабачыць, пані.Прыходжу перапрошваць і нясу прызнанні:Прашу прабачыць, што сачыў я пані крокі,І дзякую, пгго сведкам дум быў адзінокім.Я так зняважыў! Вінаваты вельмі многа!Я ж перашкодзіў думкам, ды, сваёй дарогай,Натхненне зведаў. Гневайся на чалавека,Ды мастаку даруй, усцеш сваёй апекай!Адважыўся на шмат, ды болыпае наважыў:Судзі!» — укленчыў і падаў свае пейзажы.Судзіла Талімэна малявання спробыЗ прыхільнасцю мастацтвы знаючай асобы:Хваліла скупа, а ахвоты паддавала.«Віншую, Граф, — сказала, — таленту не мала!Адно не закідай, пан! Асабліва трэбаШукаць красы ў натуры. Шчаснае ты, небаІталіі! Сады цазараў, руж прынады,Класічныя на вечным Тыбры вадаспадыІ Паўзыліпа страшныя пячоры, скалы!Вось, Граф, дзе край мастацтва! А наш край адсталы!Дзіця муз, зданае ў Сапліцаве на мамкі,Памрэ напэўна. Граф, я ўстаўлю гэта ў рамкі,Або ўлажу ў альбом. Малюнкі я збіраюДаўно і многа іх у бюрку ўжо хаваю».І павялі размову пра блакіты, горы,Пра водары вятроў, пра шумы хваль у моры,Прымешваючы ўсцяж, турыстаў злым звычаем,То тут, то там насмешкі, жарт над родным краем.А ў той жа час ля іх ва ўсёй красе бясконцайЛітоўскія лясы шумелі ў бляску сонца.Чаромхі, пасплятаныя вянкамі хмелю,Рабіны, што румянцам маладым гарэлі,Ляшчына ў зелені жазлоў, нібы мянада,Уся ў арэхах, як у гронках вінаграда.А нізам песціцца з шыпшыннікам каліна,І туліць да малін свой чорны твар ажына.Кусты і дрэвы лісцем рукі працягнулі,Як хлопцы і дзяўчаты, распачаўшы гуліНавокал пары маладых. А ў гэтым колеЁсць пара, што ўзвышаецца над наваколлемВысмукласцю і колераў сваіх прывабам, —Бяроза белая, нявеста, з мужам-грабам.А рэшта, як старыя, на дзяцей і ўнукаўГлядзяць маўкліва: тут паважных колькі букаў,Там цёткі-топалі і, мохам барадаты,Дзед-дуб, што пяць вякоў усклаў на хіб гарбаты.Стаіць ён, быццам на слупах грабніц разбітых,На скамянелых трупах продкаў знакамітых.Тадэвушу размова доўгая задзелаТаму, што ён не мог прымаць у ёй удзелу.А як пачуў чужой прыродзе гімн няспынны,Калі расхвальваліся поўдня ўсе расліны:Лімоны, кіпарысы, апяльсін, мігдалы,Альвасы, кактусы, магоні ды сандалы,Павой, гарэхі, нават фігі і масліны —За надзвычайныя іх кветкі і сцябліны,Тадэвуш больш яшчэ стаў гневам загараццаІ ўрэшце ўжо ад злосці сіл не меў стрымацца.Быў ён прасцяк, ды з сэрцам чулым і уменнемАдчуць красу прыроды, дык сказаў з натхненнем:«Не раз я ў Вільні ў батанічным агародзеГлядзеў на тыя дрэвы, што растуць на ўсходзеЦі дзесь пад італьянскім сонечным сугрэвам.Якую ж з тых раслін зраўняеш з нашым дрэвам?Ці той альвас-грамаадвод з зялёных палак,Ці карліцу-лімон за золата тых галак,Што ў лакавых лістах блішчаць спіной пукатай,Як модніца старая ў вопратцы багатай?Ці той мо кіпарыс худы і даўганогі,Які не сум наводзіць, а нуду, трывогі?Ён, кажуць, сумна выглядае на магіле,Бо ён, як лёкай той, якому узлажыліЖалобу, што ні рук ні ўзняць, ані схіліцца,Хоць ён і так парушыць этыкет баіцца.Ці ж горшы выгляд нашай сціплае бярозы,Што як сялянка, калі лье па сыну слёзы,Або ўдава па мужу — рукі заламае,Струменні кос распусціць і стаіць нямаяІ боль пастаццю ўсёй сваёю выражае!Чаму ж пан Граф, калі мастацтва паважае,Дрэў нашых не малюе, што вось зеляняцца?Сапраўды, і суседзі будуць з вас смяяцца,Што, ва ўраджайнай нашай жывучы краіне,Малюеце ўсё скалы толькі ды пустыні».«Мой дружа, — Граф сказаў,— уся краса ў прыродзеЁсць толькі формай, тлом, матэрыяй і годзе.А творчаю душой з’яўляецца натхненнеІ густу паліроўка, правілы і ўменне.Не хопіць рэчаіснасці ці на’т запалу,Мастак ляцець павінен к сферам ідэалу!Не ўсё прыгожае павінна добра выйсці!Пра гэта ў кнігах прачытаеш, пан, калісьці.Што тычыцца мастацтва: для малюнка трэбаАнсамбля, групы, пунктаў гледжання і небаІталіі. Таму і цвіў там жанр пейзажа,Цвіце і будзе цвісці, гэта кожны скажа.Бо вось, ’проч Брэйгеля, але не Ван дэр Гэлле,А пейзажыста (бо былі аж два Брэйгелі),І апроч Рэйсдаля, на поўначы, прызнацца,Не знойдзеш чым у пейзажыстаў захапляцца.Нябёс, нябёсаў трэба!» «Наш мастак Арлоўскі[22], —Сказала Талімэна, — густ меў сапліцоўскі.(Прашу не забываць сапліцаўскай хваробы:Апроч Айчыны ім нішто не да спадобы.)Арлоўскі, што жыццё правёў у Пецярбурку(Яго эцюдаў некалькі я маю ў бюрку),Жыў ля цара ў двары, ну проста, нібы ў раю,А не паверыш, Граф, усё тужыў па краю.Любіў расказваць нам з дзяцінства успаміныІ ў Польшчы ўсё хваліў: лес, неба і даліны…»«I розум меў! — сказаў Тадэвуш з жарам жвава, —Бо небу італьянскаму за што ў нас слава?Пустое, сіняе яно, як шыба лёду.Па-мойму, неба прыгажэе ў непагоду.У нас даволі вочы ўзняць, і ў рухах хмарыУбачыш мноства фарбаў, сцэн, малюнкі, чары,Бо хмары розныя. Асенняю парою,Як чарапаха, хмара сунецца гарою,Пузатая вадой, к зямлі спускае косы —Дажджу шырокія празрыстыя палосы.А хмара з градам сунецца аэрастатам,Блакітна-цёмная з адценем жаўтаватым —Вялікі шум чуваць вакол. І проста хмаркіЦікава выглядаюць, бег іх лёгкі, шпаркі.Яны, як лебедзі ці гусак гурт плывучы,А вецер, быццам сокал, гоніць іх да кучы,Дык ціснуцца, растуць, грубеюць… што за дзіва?Вось шыі выгінаюць, распускаюць грывыI, выставіўшы ног рады, па неба склепеЛяцяць, як дзікіх коней табуны па стэпе —Усе, як срэбра, белыя. Зноў замяшанне:Праз момант з каркаў мачты, ветразь з грыў устанеТабун стаў караблём, і вось па сіняй даліЯго пад ціхім ветрам хвалі загайдалі».Граф з Талімэнай пазіралі пільна ўгору,Тадэвуш хмару паказаў і ў тую ж поруДругой рукой паціснуў ручку Талімэны.Мінула некалькі хвілін той ціхай сцэны,Граф ліст паперы палажыў на капялюшыкІ алавік дастаў. Аж раптам рэзнуў вушыУдар у дворны звон, і ўслед за першым рэхамАзваўся ціхі лес гуканнем, крыкам, смехам.Граф галавой кіўнуў, прамовіў сумным тонам:«Вось гэтак лёс канчае ўсё на свеце звонам —Разлікі думак нашых, уяўленні, планы,Нявінную гульню і дружбы гарт каваны,І сэрцаў чулых голас. Хай медзь зарыкае,І ўсё мяшаецца і рвецца, і знікае!»На Талімэну глянуўшы, пасля хвіліныСпьггаў: «А што ж нам застаецца?» «Успаміны», —Прамовіла і, каб пацешыць Графа ў смутку,Дала яму, сарваўшы, кветку-незабудку.Граф кветку к вуснам прыпаднёс, чапляў к жакету.Тадэвуш кусцік расхінаў у пору гэту,Заўважыўшы, што нешта між лістоў бялееШто раз бліжэй. Была там ручка, як лілея.Схапіў яе і вуснамі тануў паціхуУ ёй, нібы пчала у ліліі кяліху.Пачуў на вуснах холад, ключ заўважыў шэрыІ побач, трубкай скручаны, лісток паперы.Схапіў, схаваў, не ведае, што ключ той значыць,Ды беленькі лісток, напэўна, растлумачыць.А звон званіў, і з нетраў лесу разам з рэхамНясліся галасы з гуканнямі і смехам —Хор розных поклічаў склікання і шукання —Сігнал закончанага ўжо грыбоў збірання.Не сумна звон званіў, і Граф таго не ведаў,Што звон быў не хаўтурны, а склікаў к абеду.Звон гэты кожны поўдзень з-пад страхі гукаеІ ўсіх гасцей і чэлядзь на абед склікае.Як адгалосак даўняга ў дварах звьлаю,Ён захаваўся і ў Суддзі. Дык зараз з гаюВькодзіць гуртам госці пачалі з кашамі,Кашолкі поўныя набраўшы, з вузялкамі.Паненкі неслі у руках дзеля паказуВялізны баравік, як веер або вазу,А побач, быццам кветкі, што растуць ля сцежкі,Апенькі і ўсялякіх фарбаў сыраежкі.А Войскі нёс свой мухамор. Ды толькі дрэннаГрыбы збіралі Граф, Тадэвуш, Талімэна.Парадкам госці увайшлі. Праз час каторыЗа стол з паўкруга першы рушыў Падкаморы.(За важны чын і ўзрост яму тут гонар гэткі.)Ён дамам кланяўся, старым і малалеткам.Пры ім стаў ксёндз-манах, Суддзя пры бернардыне.Бернардын памаліўся хутка па-лаціне,Пасля далі гарэлку, а затым паселіІ халаднік літоўскі моўчкі жвава елі.Абед цішэйшы быў, чым іншым днём бывала.І хоць Суддзя бадзёрыў, гутарылі вяла,Бо тыя, хто за гончых сёння быў у звадзе,Спынялі, пэўне, думкі на сваім закладзе,А веліч дум, звычайна, вусны зачыняе.Размовы толькі Талімэна не спыняе:З Тадэвушам гаворыць, Графу слоўца кінеІ зрок спыняе на Асэсаравай міне.Вось гэтак, на шчыглоў нарыхтаваўшы сетку,Лавец пільнуе вераб’ёў. А на суседкуГлядзяць Тадэвуш з Графам. Кожны з іх шчаслівы,Напоўнены надзеяй і таму маўклівы.Граф штораз з гонарам свой зрок звяртаў на кветку,Тадэвуш на кішэнь касіўся неўзаметку,Ці ключык той не ўцёк, і поўны неспакоюЛісточак непрачытаны круціў рукою.Суддзя, хоць Падкамораму віна ў кяліхіЎсё падліваў і кланяўся, і сам быў ціхі,І гутарыць не меў звычайнае ахвоты,Відаць, перажываў ён нейкія клапоты.Міналі стравы, моўчкі сходзіў час абеду,Аж раптам уварваўся ў нудную бяседуНеспадзяваны госць — ляснік. Паходкай жвавай,Нягледзячы на час абедні, з нейкай справайПадбег да пана. Адгадаеш з рухаў, з міны,Што пасланец ён нейкай важнае навіны.Звярнулі вочы на яго паны і пані,А ён, адсопшыся, сказаў: «Мядзведзь, маспане!»І рэшту адгадалі ўсе: што з цёмнай гушчыЗвер выйшаў і што краўся з Занямонскай пушчы,Што трэ’дагнаць яго. У момант зразумелі,Хоць абсудзіць той справы часу йшчэ не мелі.Супольнасць думак праявілася адразуПраз жэсты рук, праз сэнс загаду ці наказу,Якіх хоць многа загуло ў хвіліну гэту,Ды ўсе яны адну на ўвазе мелі мэту.«Ў сяло, — сказаў Суддзя, — хай сотнік скача жвава!Паклікаць дабравольцаў, бо чуць свет — аблава!Хто з пікай вырушыць ахвотна, без адказу,Таму спісаць пяць дзён і дзве шарваркі зразу!»А Падкаморы крыкнуў: «Зараз жа на СівайСкакаць ка мне у двор і, захапіўшы жываДзве п’яўкі, слаўныя заядласцю й навукай —Сабака Спраўнікам завецца, Страпчай — сука[23], —У мяхі ўвапхнуць, у морды затычкі заправіцьІ конна, для паспешнасці, сюды даставіць!»«Гэй, Ванька! — закрычаў Асэсар рускай мовай, —Цясак бруском звядзі! Каб мне было гатоваУсё! Цясак — Сангушкі князя падарунак,Паняўў Правер і ў пасе кожную з ладунак!»«Рыхтуйце стрэльбы!» — ўсе крычалі ўсхваляванаАсэсар волава шукаў. «Куль трэба алавяных! —Крычаў. — Я форму ў торбе маю!» «Да плябана, —Сказаў Суддзя, — паслаць ганца, каб заўтра ранаПрыбыў імшу адправіць у лясной капліцы —Святому Губерту за ўдачу памаліцца».Пасля загадаў тых усе пазамаўкалі,Задумаліся, быццам між сабой шукаліКагосьці. І міжволі ўсіх прысутных вочыТвар Войскага старога цягне, адзіночыць.Відаць, правадыром яго ўсе выбіраліІ моўчкі булаву яму перадавалі.Падняўся Войскі, зразумеў сваё заданнеI, стукнуўшы рукою ў стол, сярод маўчанняДастаў з-за пазухі ланцуг, які на вушкуТрымаў грубы гадзіннік з добрую ігрушку.«Паўпятае, — прамовіў,— заўтра ля капліцыСабрацца ўсім ганцам, ды толькі не пазніцца»Тут рушыў з-за стала, за ім без затрыманняПайшоў ляснік. Ішлі абдумаць паляванне.Вось так і камандзіры пры чаканні бою,Калі байцы адпачываюць, чысцяць зброюЦі спяць на шынялях, ці сядуць сілкавацца, —Цішком вядуць нарады доўгія ў палатцы.Абед спыніўся, дзень прайшоў у неспакоі, —У клопатах пра коней, пра сабак, аб зброі.А ў час вячэры госці вельмі мала еліІ на’т ахвоты спрэчкі прадаўжаць не меліЗа ганчакоў. Мір заключыўшы ў тым разгары,Асэсар з Рэентам ідуць пад рукі ў пары —Шукаюць волава. Другія пасля працыПайшлі спаць рана, каб на досвітку падняцца.

Перейти на страницу: