Прарок для Айчыны

С к а р ы н а. Раздзелам першым бачу законы, дадзеныя дзяржаве, нашаму Вялікаму княству Літоўскаму, Рускаму, Жамойцкаму. Другі раздзел - аб абароне земскай; трэці - аб вольнасцях щляхты. Найгалоўнейшым жа лічу сцвярджэнне суверэнітэту

дзяржавы насуперак існуючаму касмапалітызму. А яшчэ адзінства права і прыярытэт пісанага права перад правам звычаёвым. Я запісаў бы літаральна: жадаем і пастанаўляем і на вечныя часы павінна быць захавана, што ўсе нашыя падданыя як бедныя, так і багатыя, якога б саслоўя і становішча яны ні былі, роўна і аднолькава павінны быць судзімы па гэтых пісаных законах, а калі б суддзі судзілі інакш, то павінны былі б самі быць судзімы. Без гэтага, пан канцлер, сейм зноў адхіліць праект Статута.

Б о н а ( з мілай усмешкаю ). А гэта ўжо не вашы турботы, пан доктар!

Скарына надоўга замаўкае.

Ж ы г і м о н т. Гаварыце, доктар.

С к а р ы н а. Таксама ніхто не павінен быць пакараны і прыгавораны за чужое злачынства, а толькі той, хто вінаваты. І ніхто не павінен быць пакараны, калі яго віна не будзе ўстаноўлена судом,- ні жонка за злачынства мужа, ні бацька за злачынства сына, ні сын за бацьку, а таксама ніхто з родзічаў, ні слуга за пана.

Б о н а. А пра гэта трэба яшчэ падумаць.

Г а ш т о л ь д. Думаць - не толькі высокае прызванне, але і абавязак дзяржаўцаў.

Б о н а ( дзёрзка ). Каралю, як і каралеве, вядомы іх абавязкі!

Ж ы г і м о н т. Кароль за сябе сам скажа! (Больш мякка.) А падумаць - не пашкодзіць.

Б о н а. І хоць бы таму, што вядома, як будуць сябе паводзіць бацькі-злачынцы, калі загадзя вызваліць ад адказнасці іх дзяцей...

С к а р ы н а. Тым не менш час няўмольна патрабуе, яснавяльможная каралева...

Б о н а ( з усмешкаю ). Вы многа бачылі і многа ведаеце, доктар, але павучаць караля і каралеву...

Ж ы г і м о н т. А я асабіста люблю паслухаць разумных людзей. Не фальваркам, дзякаваць Богу, правім, а каралеўствам.

Б о н а. І яшчэ, між іншым, княствам... Вялікім княствам Літоўскім!

Ж ы г і м о н т (стрымана). Калі б я правіў ім «між іншым», аднаму Богу вядома, пад чыёй рукой яно было б сёння...

Я н. Сапраўды...

Бона аж перасмыкаецца ад рэплікі Яна.

Ж ы г і м о н т. Гаварыце, доктар...

С к а р ы н а. Я хацеў бы падтрымаць канцлера і ў першую чаргу прапанаваць такі запіс: згодна Статуту яго вялікасць кароль Польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага абавязваюцца захоўваць і берагчы цэласнасць дзяржавы.

Ж ы гі м о н т. Гэта і так вядома.

Г а ш т о л ь д (настойліва). Ваша вялікасць, абставіны ўнутры каралеўства і княства, а таксама за яго межамі патрабуюць гэтага запісу. Многа ў чым я мог бы не пагадзіцца з доктарам Скарынай, але толькі не ў гэтым.

Б о н а. Дзіўнае аднадушша...

С к а р ы н а ( пакланіўшыся Гаштольду ). Да вышэйсказанага я дадаў бы наступнае: мы, кароль польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага,

таксама абяцаем, што ў землях Вялікага княства ні мы, ні нашы нашчадкі нікому з чужынцаў не будзем даваць ва ўласнасць і ўтрыманне зямель, замкаў, гарадоў і якіх бы там ні было званняў і чыноў, але толькі мясцовым ураджэнцам тых зямель нашага Вялікага княства.

Б о н а. Санта Мадонна! Да гэтага нават пан канцлер не дадумаўся...

Я н. На гэтым пан канцлер з панам доктарам пасябруюць.

Г а ш т о л ь д. У пана доктара не ўсё так блага, як пану біскупу часам падаецца.

Я н (зводзіць на жарт). Вось бачыце...

Г а ш т о л ь д. А калі б хто-небудзь з падданых збег з нашай дзяржавы ў зямлю нашых непрыяцеляў, то пазбаўляецца свайго гонару, а яго іменне спадчыннае, выслужанае і купленае не пераходзіць ні да дзяцей, ні да родзічаў, а толькі да вялікага князя.

Б о н а. Грацыо, пан доктар... Грацыо!

Ж ы г і м о н т ( глянуўшы на каралеву ). Разумна!

Б о н а. Хоць і не настолькі, каб гэтым захапляцца...

С к а р ы н а. А яшчэ не адбіраць у маёмасных людзей пасад і маёмасці без суда.

Г а ш т о л ь д. 1 нікому з саноўнікаў нашых не даваць дзвюх пасад.

Б о н а. Я і гэта павінна ўзгадняць з вамі?!.

Г а ш т о л ь д. Не са мною, але з законам...

Б о н а (амаль крычыць). Баста! Ніколі!

С к а р ы н а. А яшчэ - публічнасць здзяйснення правасуддзя пры роўнасці бакоў у працэсе і права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката.

Г а ш т о л ь д. І ніхто не адказвае за чужую віну.

С к а р ы н а. А каб папярэдзіць паклёпы, даносы і нагаворы, першым жа артыкулам першага раздзела першага кодэкса нашага я запісаў бы на абарону

дзяржавы і яе падданых: калі б хто агаворам-паклёпам абвінаваціў каго і абвінавачаны павінен быў бы падлягаць ганьбаванню ці смяротнай кары, ці канфіскацыі маёмасці, ці якому іншаму пакаранню, тады той, хто агаварыў іншага, але не прадставіў доказаў, сам павінен панесці такое пакаранне. Менавіта гэтая норма зберагла б не толькі падданых дзяржавы, але і яе гонар паміж дзяржавамі. Даносы і паклёпы вынішчаюць людзей не горш, чым войны, паморкі і татарскі палон.

Каб залішне не стамляць вашу каралеўскую вялікасць, я змаўкаю.