Прарок для Айчыны

Скарына і Ян выходзяць.

Вы што, сапраўды наважваецеся надрукаваць Статут?

Г а ш т о л ьд. Я толькі сказаў, што нам з вамі давядзецца зрабіць гэта, хочам мы таго ці не...

Ж ы г і м о н т (незадаволена). Канцлер, вы бераце мяне за глотку. Нібы не бачыце... ( Ківае на дзверы, у якія выйшла Бона.)

Г а ш т о л ь д. Будзе горш, калі і мяне і вас з каралеваю за глотку возьме шляхта. І вы, яснавяльможны кароль, і наша слаўная каралева...

Ж ы г і м о н т (незадаволена ). Не чапайце, канцлер, каралеву, якой бы слаўнай яна ні была!.. Мне надакучыла вас мірыць...

Г а ш т о л ь д. Я толькі мару. каб каралева не чапала мяне...

Ж ы г і м о н т. Многа хоча каралеўскі канцлер...

Г а ш т о л ь д. Толькі з тае прычыны, што я яшчэ і канцлер Вялікага княства.

Ж ы г і м о н т (больш мякка). Мы яшчэ і сябры...

Г а ш т о л ь д. Я і прашу вас па-сяброўску: падтрымайце доктара Скарыну ў намеры надрукавадь Статут. Ён зробіць гэта і хутка, і належным чынам.

Кароль моўчкі скідае чаравікі, вешае "дзяржаву" на адзін старчак трона, а карону на другі. Падбірае ногі на трон, уладкоўваецца, нібы перад сном.

Ж ы г і м о н т (пазяхнуўшы). Статут яшчэ трэба правесці праз сейм...

Гаштольд выходзіць. Праз нейкі час з'яўляецца Бона.

Б о н а. А я спадзявалася перасварыць сёння назаўсёды караля, канцлера, епіскапа і доктара.

Ж ы г і м о н т ( не расплюшчваючы вачэй). Інтрыгі пры двары, ваша вялікасць, вельмі шкодзяць.

Б о н а. Санта Мадонна! А дзе ваша вялікасць бачыла двор без інтрыг?.. Ці, можа, я не бачу, як за маёй спінаю вы згаварваецеся з Гаштольдам? Як хітрыць ваш сынок епіскап Ян, прыгрэўшы на грудзях гэтага доктара. На словах ён нібы яму антаганіст, а на справе - у хаўрусе. Са слуцкімі князямі яны адкрылі ў Веснічах пад Гародняй не толькі касцёл, але і парафіяльную школу. Скарынаву школу. Ці, можа, не епіскап Ян заплюшчвае вочы на друкарскую дзейнасць доктара ў Вільні? Можа, ён не з ім разам вышуквае шляхецкіх і купецкіх сынкоў і пасылае ва універсітэты краіны, дзе правяць ненавісныя мне Габсбургі?.. А Гаштольд?! Ён хоча перашкодзіць мне вяртаць каралеўству гарады і маёнткі!..

Ж ы г і м о н т. Пабойцеся Бога! Вы ж толькі што авалодалі княствам Пінскім, ледзьве не ўсім Валынскім, захапілі Кобрын, Клецк, Абольцы пад Оршай, два староствы ад Гародні да Коўна, у вас пад рукою ўся Мазовія!..

Б о н а ( спакойна, з усмешкай). У Боны Сфорцы Арагонскай пад рукою яшчэ і каралеўства ў Італіі...

Ж ы г і м о н т. І ў Італіі... А вы пра інтрыгі... А я так думаю: інтрыгі інтрыгамі, а Статут Вялікага княства давядзецца рабіць такім, каб ён нарэшце

быў прыняты панамі-радай.

Б о н а (здзекліва). І ваша міласць пра гэта будзе зноў пісаць Радзівілам на мове дзікуноў, што жывуць за Нёманам...

Ж ы г і м о н т. Можна падумаць, што ваша вялікасць піша Радзівілам па-італьянску, якой яны, між іншым, цудоўна валодаюць. А то навошта б вам трымаць пры сабе перакладчыка з італьянскай на беларускую... А ў дзікуноў, як пераканалася мая каралева, хапіла спрыту і розуму, каб стварыць законы, якіх яшчэ не ведаў свет. І, відаць, таму, што за Нёманам дзяржава ад мора і да мора. І хто б пісаў тым Радзівілам, каб не было Алелькавічаў і іншых, што спяць і бачаць Белую Русь уз'яднанай з Руссю Маскоўскаю.

Б о н а. Між іншым, Польшча...

Ж ы г і м о н т (перапыняе). Польшча нішто без Вялікага княства! Нішто!..

Б о н а. Санта Мадонна! Але і Вялікае княства без Польшчы...

Ж ы г і м о н т (перапыняе). А гэта яшчэ як сказаць...

Б о н а (занепакоена). Вы наважыліся пагадзіцца з прыняццем гэтых законаў?!.

Ж ы г і м о н т. Прымаць законы - яшчэ не азначае выконваць іх. Пісаць на мове Радзівілаў і Алелькавічаў - яшчэ не азначае паважаць іх мову і іх саміх. Абяцаць Гаштольду - яшчэ не азначае выконваць абяцанкі...

Б о н а ( з падвохам ). А як жа з сяброўствам?..

Ж ы г і м о н т. Такі падслухоўвалі?!.

Б о н а. Можна падумаць, што вы на гэта не разлічвалі...

Ж ы г і м о н т. Бо хацеў, каб яснавяльможная ведала, што кароль не толькі сабе знайшоў сябра, але і саюзніка каралеўству, пра якое каралеве варта было б думаць больш, чым пра свае амбіцыі.

Б о н а. Канцлер абвядзе нас вакол пальца, як рабіў гэта ўжо не раз!..

Ж ы г і м о н т. Канцлер Гаштольд непакоіцца за Вялікае княства, як і я непакоюся за Каралеўства Польскае. І мы, калі бывае трэба, водзім адзін аднаго не толькі вакол пальца, але і за нос. Тым не менш я давяраю Гаштольду, бо менавіта ён, Гаштольд, шукае збліжэння з Аўстрыяй і з Прусіяй, а не з Масковіяй. І не хто іншы, як ён, Гаштольд, у свой час схіліў вялікі сейм, каб той яшчэ пры маім жыцці зрабіў нашага сына Аўгуста маім пераемнікам. Такога яшчэ не ведаў свет!

Б о н а. Баста! Баста! Гэта я зрабіла Аўгуста наследнікам караля!

Ж ы г і м о н т (пасля паўзы, не слухаючы). Пад рукой Гаштольда дзяржава, паны-рада, вальнадумная шляхта. Іх пальцы на маёй шыі! І пра гэта яснавяльможная каралева таксама чула! І рана ці позна яны не толькі прымуць, але і надрукуюць свае законы. Лепш было б зрабіць гэта з нашае волі, з нашае ласкі і нашага блаславення.

Б о н а (катэгарычна). Ніколі! Ці пасля маёй смерці! Баста!