Праведная галеча

Юха востра адчувае і сочыць за ўсім, што адбываецца навокал. Не кажучы ні слова, з задніх шэрагаў вывелі тоўстага загадчыка кааператыўнай крамы, загадалі зняць вопратку і абутак, і цяпер ён робіць гэта. Потым падыходзіць да магілы, пясок сыплецца пад нагамі. Злавесная цішыня. Цвік-цмок – кляц! І доўгая-доўгая цішыня, на працягу якой невыносна балючае ненатуральнае пачуццё нечага незразумелага дасягае найбольшага напружання. Стрэл – нібы вялікая палёгка. Прайшоў першы – потым пойдзе лягчэй.

Загадваюць наступнаму распрануцца і падысці да магілы, потым яшчэ і яшчэ. Грымяць стрэлы, дарэмна імкнучыся абудзіць здранцвелыя душы. У гэтай групе, відаць, няма герояў. Жанчыны не крычаць і не плачуць, іхнія гучныя дрыготкія галасы напамінаюць першабытны віскат самкі, у якой адбіраюць дзіця. Дарэмныя роспачныя просьбы злітавацца, кленчанне перад кáтамі – усё гэта ўжо было на месцы зняволення.

Здарылася так, што наш стары нялюбы Юха застаўся апошнім. Ён – у поўнай прытомнасці, і нават нейкія цвярозыя думкі ні аб чым узнікаюць у галаве. Ён рашуча ўпэўнены, што толькі-толькі прыняў святое прычасце, і няспынна паўтарае: «Айцец нябесны Езус, прымі маю душу!» Ён саромеецца здымаць штаны, бо ў яго падраныя старыя падштанікі (вядома, дзе ж такому разяваку разжыцца новымі з гвардзейскіх прыпасаў), ну і яшчэ ад вядомых абставін крыху… Сяк-так усё ж ён расшпільвае пас і скідае штаны. «Айцец нябесны Езус, прымі маю душу! Айцец нябесны Езус, прымі маю душу!»

На дно магілы ўжо нацякла даволі вялікая лужына цёплай крыві, калі Юха ў сваіх старых шкарпэтках ступае туды. Млосная асалода вымушае яго ўкласціся на ляжачыя ў магіле трупы. Край магілы выразна акрэсліваецца на фоне нябёсаў. Млосная асалода змяняецца халоднай калатэчаю. Знізу ў патыліцу цісне нечы кулак.

На хвіліну Юха нават забываецца, штó напраўду яго чакае і што ён тут робіць, але голас егера загадвае яму падняцца. Звычайна ў самыя напружаныя хвіліны чалавек інстынктыўна падпарадкоўваецца загаду. Юха нязграбна варочаецца, устае і, трымаючы рукамі свае ўбогія падштанікі, аддаецца адзінаўладнай для ўсіх смерці, без аніякай «апошняй думкі».

Ягоныя пакуты, якія, безумоўна, залічаць на карысць народа ў невядомых уліковых кнігах – таго самага народа, пра агульнасць з якім ён не меў ніякага ўяўлення, – ягоныя пакуты былі больш доўгімі і глыбокімі, чым шмат у каго іншага, а можа, і любога з тых, чыім пакутам цяпер вядзецца ўлік.

Недзе ўдалечыні егер са сваімі людзьмі ідзе з могілак. А жыццёвы шлях Ёхана Абрахама дайшоў да свайго натуральнага канца, і не хапае тут толькі звычайных у такіх выпадках заключных слоў. Але тут цяжка прыдумаць штосьці надзвычай пераканаўчае, бо смерць старога Юхі адбылася якраз тады, калі ва ўсёй Фінляндыі бушаваў неадольны ўраган, а ўсё астатняе чалавецтва палала жаданнем адгадаць: што ж гэта за шчасце, якое людзі шукаюць з такімі цяжкасцямі і пакутамі? Калі б які-небудзь празорца здолеў тою страшнаю ноччу спусціцца ў магілку да забітых, прыслухацца да цішыні, можа, ён што-небудзь бы і разгледзеў у далечыні часоў. Нельга сказаць, што жах быў бы тады ягоным самым моцным пачуццём. Вясна ўжо адчуваецца ў паветры і ў дрэвах, яна зноў абяцае птушыныя спевы, і водар кветак, і радасныя дні дзецям чалавечым. І ўсё болей набліжаюцца яны да таго шчасця, чыё імя дарэмна імкнуліся адгадаць на працягу шматлікіх стагоддзяў. Сёння яны яшчэ думаюць, што фізічныя, цялесныя патрэбы, штосьці грамадскае і да таго падобнае – лепей за ўсё стасуецца з тым уяўным шчасцем. І хоць шмат якія рэчы ўспрымаюцца так прымітыўна, час усё вымерае і паставіць на свае месцы. Ужо здаўна лічыцца, што некаторыя асобы перажываюць момант шчасця менавіта ў свой смяротны час, таму начныя могілкі яднаюць усіх аднолькавым настроем цішыні і спакою. І, безумоўна, калі-небудзь яшчэ падчас існавання чалавецтва шчасце прыйдзе і ў царства жывых.