Праведная галеча

Прысуджаных да расстрэлу выводзяць у асобны маленькі пакой на другім канцы двара. Каля дзвярэй ставяцца двое вартавых з прымкнутымі штыхамі вінтовак і з гранатамі на поясе. Сярод салдат з мясцовых жыхароў на працягу дня разыходяцца звесткі пра тых, што сядзяць у асобным пакоі. Там сядзіць загадчык кааператыўнай крамы – без сумневу, там яму і месца. Яшчэ Кулмала Алвійна ды Віртанен Манта – што, і ім дасталася тое самае? – Тойвала Юсі – і гэты там? – значыць, і ягоных смаркачоў на абшчынныя харчы!

Там, у цесным пакоі, дзевяць асуджаных чакаюць, калі надыдзе ноч. Некаторыя жанчыны ўжо супакоіліся, і адна з іх пытаецца ў вартавога, каторая гадзіна.

– А куды ты спяшаешся? – у адказ пытаецца ахоўнік.

Змяняюцца вартавыя. Хтосьці пытаецца ў іх, ці гэта цяжка – стаяць на варце.

– Дзякуй, што спыталі-пашкадавалі, ужо хутка вызвалімся. Егер ужо тутака.

– Што, егер будзе на варце?

– Ага… Ён папрасіў пакінуць апошнюю змену яму.

Ахвота распытваць далей знікае.

Двое малых неразумных чалавечых дзяцей ужо другую страшную ноч праводзілі ў далёкай лясной хаціне. Увечары дзяўчынка збегала на суседні далёкі хутар распытаць, ці не чуваць што пра бацьку, але там не было нікога, і бедалага з плачам вярнулася назад у глухую пушчу. Хлопчык плакаў у цёмнай хаце, і безабаронныя дзеці рыхтаваліся правесці яшчэ адну бясконцую ноч. Раней яны ўвесь час сварыліся між сабою, і бацька часта лупцаваў іх. А цяпер у іх перад вачыма стаіць бацькава аблыселая галава з калматым венчыкам валасоў па баках. З жахлівым плачам вырываліся нязведаныя інстынкты крыві. Параўнанне са злоўленаю птушкай і пакінутымі ў гняздзе малымі птушанятамі можа падацца зацяганым і выклікаць усмешку, але ў гэтым выпадку яно найболей дакладнае і слушнае.

Вунь ён, стары птах, сядзіць у кутку і, паклаўшы рукі на калені, хітае галавою. Увесь дзень яму было цяжка дыхаць і калола ў грудзях. Ён паўстаў перад суддзёю, але нічога пра тое не памятае. Нібы ў шалёным танцы, круціцца перад вачыма пражытае жыццё. Першыя ночы, якія ён правёў з нябожчыцай-жонкаю, былі шчаслівымі начамі. А лёс Хілту ён прасочвае на працягу ўсяго яе кароткага жыцця – гэта шлях ад нараджэння да той страшнай месячнай ночы, калі яна кінулася ў возера. Гэтыя яркія відзежы перашкаджаюць Юху зразумець, што думаць так ён пачаў толькі цяпер. Ён бесперапынна ківае галавою, і праходзіць доўгі час, перш чым ён пачынае бачыць, што і ягонае жыццё ідзе па той жа дарожцы, што і жыццё Хілту…

Чуецца ціхая каманда: «Выходзьце!» Яна вяртае Юху ў рэчаіснасць, і тут ягоныя думкі паплылі зусім у іншым напрамку. Асуджаныя выходзяць. Такія працэсіі ў час вызвольнай вайны ў Суомі былі звычайнай з’яваю.

Юха Тойвала апошні праходзіць праз вароты на могілках. Маладзейшыя амаль бягуць наперадзе, і толькі таўстапузы загадчык кааператыўнай крамы ледзь цягнецца побач з Юхам.

Холад, голад і бяссонне зрабілі добры ўплыў на Юхава самаадчуванне. Задышка прайшла, у грудзях не баліць. Праўда, часам гэтыя немачы вяртаюцца, але не так моцна, а ледзь-ледзь. Яго болей не калоціць, розум нібы акрэсліў пэўнае нязменнае кола думак, і яны тысячнымі чародкамі пралятаюць перад унутраным позіркам старога. Ён знаходзіцца ў такім стане ўвесь час, пакуль нічога не змяняецца, пакуль яны ідуць мернымі крокамі, пакуль не чуюцца ніякія каманды. Аднак вельмі хутка нязначная падзея разбурае гэту роўнядзь ягоных думак, калі егер адчыняе рыплівыя жалезныя вароты, калі ён паварочваецца да зняволеных, калі руля ягонай вінтоўкі апісвае шырокую дугу ў вечаровым змроку, і тады Юха адчувае балючы штуршок роспачнай стомы. Гэта ўжо не рэзкі нясцерпны боль, а нейкія ўдары скуранога мяча знутры.

Паказваецца куча выкінутага з падрыхтаванай магілы пяску.

– Стой!

Пярэднія спыняюцца адразу, а заднія робяць яшчэ некалькі крокаў. Усе стаяць нерухома, чуваць толькі цяжкае дыханне людзей, але ніхто не прамаўляе ні слова. Кола, якое акрэсліў Юха ў сваіх думках, знікла, яму хочацца легчы, аднак ён стаіць. У яго ўзнікае такое ж пачуццё, якое ўзнікла аднойчы, калі ён хварэў і нават атрымаў святое прычасце. А хіба ён толькі што не прычасціўся? Ён добра памятае, як стаяў у кутку вазоўні ў Пайтуле, гэта было ў такім далёкім і такім шчаслівым мінулым, а вось што адбывалася з тае хвіліны і па сённяшні дзень – усё знікла з памяці. Праўда і хлусня, вінаватасць і невінаватасць – усё гэта непамерна далёкія праблемы для ягонага разумовага стану ў гэтую хвіліну. Яны не пранікаюць нават у самыя аддаленыя куткі ягонай свядомасці. Якую сукенку апранула Хілту, калі назаўсёды пакідала родную хату, асветленая яркім сонцам? Была ж нейкая сукенка, і былі нейкія чаравікі.