САҤА КЭС ТЫ

Авраам – еврей норуотун улуу төрүт өбүгэтэ, Таҥара ураты сөбүлэһиини оҥорсубут киһитэ. Халбаҥнаабат бигэ итэҕэллээх буолан, кини «Таҥара доҕоро» диэн ааты ылбыт.

Агнец(слав.) – аньыы-хара бырастыы буоларын туһугар сиэртибэҕэ бэриллэр туох да омсото суох бараан оҕото. Киһи аймах аньыытын-буруйун Бэйэтигэр ылынан, кинилэр тустарыгар өлөн быыһыы кэлбит Сибэтиэй Айыы Тойону пророктар маннык ааттаабыттар.

Аҕа баһылыктар (грек. пресбүтэрой, нууч. старейшины) – аҕабыыттары кытта тэҥҥэ еврей норуотун олоҕун салайсар бас-көс дьон; сорохторо синедрион (Үрдүкү Сүбэ) чилиэннэрэ буолаллара.

Аҕабыыт (грек. һиэрэус, нууч. священник) – Былыргы Израильга: Моисей Сокуонугар ыйыллыбыт сүөһүнү, көтөрү, бурдугу аньыы толугар сиэртибэ биэрэн Таҥараҕа сулууспалыыр киһи. Израильга, Сокуон быһыытынан, Левий удьуордарыттан ураты атын ким да аҕабыыт буолар кыаҕа суоҕа.

Аллилуйя(евр.) – Айыы Тойону айхаллааҥ. Еврейдэр Таҥараны үөрүүлээхтик уруйдуур-айхаллыыр тыллара.

Аминь(евр.) – дьиҥ чахчы оннук. Иудейдар уонна христианнар Таҥараҕа үҥүүлэрин түмүктүүр тыллара.

Апостол (грек. апостолос) – сорукка ыытыллыбыт киһи. Саҥа Кэс Тылга: Иисус Христос талан ылан Таҥара Саарыстыбатын туһунан Евангелиены иһитиннэртэрэ ыыппыт үөрэнээччитэ, миссионер. Маҥнайгы христианнар Иерусалимнааҕы церковтарын Апостоллар салайаллара.

Араҥ ыарыы – былыр тирии ыарыытын араас көрүҥүн барытын бу курдук ааттыыллара. Араҥ буолбуттары кирдээхтэр диэн ааттаан, дьонтон-сэргэттэн үүрэллэрэ. Аҕабыыт ыарыһаҕы сирийэн көрөн баран, үтүөрбүт диэтэҕинэ, киһи урукку олорбут сиригэр-уотугар төннөрө.

Архиерей (грек. архиэрэус, нууч. первосвященник) – Таҥара үлэһиттэрин иерархиятын баһылыга. Бу уһулуччулаах солотун таһынан кини өссө синедрион салайааччыта этэ. Архиерей дойду политическай олоҕор улахан сабыдыаллааҕа.

Асия – арҕааҥҥы Турция сиригэр баар, былыргы Рим империятыгар киирсэр уобалас. Бу уобаласка Мисия, Лидия, Фригия уонна Кария сирэ-уота киирсэрэ. Киин куората Ефес этэ.

Биэс уонус күн бырааһынньыга (евр. Шевуот) – Паасха кэнниттэн биэс уон күн буолан баран бэлиэтэнэр Үүнүү бырааһынньыга. Бу бырааһынньыгы еврейдэр Иерусалимҥа көрсөргө дьулуһаллара.

Быһыы, быһыллыы (грек. пэритомэ, нууч. обрезание) – еврей үгэһин быһыытынан уол оҕо төрөөбүтэ ахсыс күнүгэр миэстэтин уһук бүрэдэһинин быһан ылыы. Бу булгуччу тутуһуллар сиэр-туом – Таҥара Авраамы кытта сөбүлэһии оҥорсубутун бэлиэтэ – оҕону Таҥара норуотугар киирсэрин көрдөрөр.

Быыһааччы (грек. Сотэр, нууч. Спаситель) – Мессия, Христос, киһи аймаҕы буруйтан-аньыыттан, хара дьайтан, өлөр өлүүттэн быыһыы кэлбит Иисус Христос Айыы Тойон.

Вавилон – Месопотамия саамай бөдөҥ куораттарыттан биирдэстэрэ, элбэх дойдуну сэриилээн ылбыт Вавилон империятын киинэ. Бу империя сэриилэрэ б. э. иннинээҕи 587 с. Иерусалимы урусхаллаабыттара, Израиль норуотун билиэн ылан кулут оҥостубуттара.

Веельзевул (Баал-Зебул) – сахсырҕа таҥарата. Куһаҕан тыыннар тойоннорун сатана аата. Бу аат Израиль ыаллыы омуктара сүгүрүйэр тыыннарын Ваал-Зебуб аатыттан үөскээбит.

Галилея муората (Тивериада муората) – Галилеяҕа баар күөл. Саамай кэтириир сирэ 11 км, уһуна 21 км. Атын аата – Геннисарет (евр. Киннерет).

Геенна (евр. Ге-Хинном) – Иерусалим соҕуруу-арҕаа өттүгэр баар хочо. Былыр бу хочоҕо эмэгэттэргэ дьону сиэртибэ биэрэллэрэ. Биһиги эрабыт иннинээҕи II үйэттэн ыла бу тыл аньыылаахтар өлөн баран бүтэһиктээхтик накаастанар-буруйданар сирдэрин символа буолбута.

Голгофа (арамей. Гулгулта, евр. Гулголет) – бас уҥуоҕа. Иерусалимтан чугас турар томтор; омос көрүүгэ киһи чөмчөкөтүн санатарын иһин маннык ааттаммыт буолуон сөп.

Давид – биһиги эрабыт иннинээҕи 1055–1015 сс. Израилы салайбыт улуу ыраахтааҕы, Саалтыыр (Псалтирь) үгүс ырыаларын, үҥүүлэрин суруйбут поэт, пророк.

Давид Уола – Иисус Христос аата. Сирдээҕи олоҕор кини Давид ыраахтааҕы удьуора этэ. Күүтүүлээх Быыһааччы, Суруйууларга этиллэринэн, Давид удьуора буолуохтааҕа, онон Иисус Христоһу маннык ыҥырыы Кини Быыһааччы буоларын аһаҕастык билиниигэ тэҥнээҕэ.

Динарий(лат.) – Рим үрүҥ көмүс манньыата, үлэһит күннээҕи орто хамнаһа.

Евангелие (грек. Эвангелион) – Саҥа Кэс Тылга: маҥнай Таҥара Саарыстыбата чугаһаабытын туһунан, онтон кэлин Иисус Христос барбытын кэннэ, Христос киһи аймаҕы буруйтан-аньыыттан, хара дьайтан, өлөр өлүүттэн өрүһүйээри өлөн баран тиллибитин туһунан үөрүүлээх иһитиннэрии. Кэлин «Евангелие» диэн тыл «Иисус Христос туһунан суругунан кэпсээһин» диэн суолтаҕа туттуллар буолбута.

Илгэлээх үтүө (грек. харис, нууч. благодать) – Таҥара таптала, үтүө сыһыана, дьоҥҥо биэрэр алгыстаах күүһэ-күдэҕэ.

Исайя – Иисус Христос киһи аймаҕы быыһыы кэлиэхтээҕин ураты чаҕылхайдык туоһулаабыт пророк.