Святыя грэшнікі

Тут панавала мёртвая цішыня і густая цемра, ад якіх займала дыханне, і толькі пробліскі свядомасці падказвалі, што над зямлёй пранеслася ядзерная ката­строфа. Богшу было зусім няважна ведаць, хто вінаваты ў ёй. Не было ні вінаватых, ні бязвінных — яны ператварыліся ў попел, які перамяшалі, узнялі ў неба грандыёзныя выбухі і шалёныя віхуры.

I ўсё ж вінаватыя былі: ён, Лазар Богша, і Ефрасіння Полацкая. Яны былі вінаватыя, што выжылі. Ця­пер ім належала судзіць саміх сябе за тое, што засталіся жывыя, што на іх легла адказнасць за смерць усяго чалавечага роду. Чаму яны не сталі поперак смерці, ча­му не загарадзілі ёй дарогу?

Лазар Богша прыгадаў усе спрэчкі апошніх гадоў: колькі слоў было сказана, каб утаймаваць вар’ятаў, а тыя ўсё ж зрабілі сваю чорную справу.

Богшу хацелася выць, крычаць ад роспачы, бяссілля і адзіноты. Але гэта ўжо не магло дапамагчы.

Згаснуць бы так, як гасне ў Сусвеце зорка. А можа, і яна гасне з болем і ў роспачы, што нешта не здолела прадбачыць?

Нейкая тайна заставалася для Богшы за сямю зам­камі. Ён стаяў разгублены, знішчаны сваёй вінаватасцю. Таму голас Ефрасінні ў цемры здаўся яму ратавальным агеньчыкам у далёкай далі, дзе, магчыма, існавала жыц­цё і збаўленне ад жаху жыць ла адзіноце.

— Я здагадваюся, чаму епіскап паклікаў мяне, — Ефрасіння як бы разважала ўголас.

Яна пайшла да бакавой форткі злева.

За форткай да царквы былі прыбудаваныя пакоі епіскапа. У прыхожай стаяла драўляная канапа, падобная на палок у лазні. На ёй сядзеў малады манах і ста­ранна калоў арэхі, але не еў ядры, а складаў іх на драўляны сподак. Пэўна, для епіскапа.

— А ты куды прэшся? — спытаўся ён у Богшы.

— Да епіскапа...

— А чаго?.. Якое ў цябе важнае пытанне, каб надакучваць епіскапу? — дапытваўся манах, не пазіраючы нават на Богшу, быццам той і не чалавек, а нейкая казяўка. — Калі наконт асобнай келлі, дык звярніся да келяра, а калі наконт работы, дык пагавары з псаломшчыкам... Епіскап дужа заняты. Ён усю ноч маліўся. Hi на хвіліну не заснуў...

У Богшы не было ніякіх просьбаў. У яго зараз наогул ніякіх чалавечых пачуццяў не было. Толькі ў далёкай памяці замаячыў, нібы выхаплены з цемры ўспышкай маланкі, сляпуча белы сілуэт — дзве старэчыя постаці на прызбе. Дзяды зацята спрачаліся: хто вядзе карову, чалавек ці вяроўка? Нейкая бязглуздзіца, але яна вярнула Богшу чалавечыя пачуцці.

— Патрон запрасіў мяне па важнай справе, — нахабна пазіраючы на манаха, схлусіў Богша. — Я буду пісаць ягоны жыццяпіс. Цяпер усе пішуць свае жыццяпісы і пры жыцці друкуюць дзённікі, як бы распранаюцца дагала.

Манаха нібы ветрам здзьмула з канапы.

— Праходзь, будзь ласкавы, — адчыніў ён дзверы ў пакой епіскапа.

Там, у вялікай гасцінай, прыслужнік памагаў епіскапу знімаць рызу. Зняўшы, ён павесіў яе на калок. Рыза тапырылася лубам. Здавалася, пад ёю так і засталася ганарлівая абалонка епіскапа. Сам жа ён стаяў сярод пакоя ва ўсёй сваёй непагляднасці: хударлявы, вузкаплечы і крываногі, у белых портках і палатнянай кашулі. Прыслужнік накінуў на ягоныя плечы накідку — гарнастаевае футра на чырвонай шаўковай падбіўцы. Епіскап зморана апусціўся на лаўку, адкінуўся да сцяны на падкладзеную ўсё тым жа прыслужнікам падушку.

Hi Ефрасінню, ні Богшу ён не запрасіў сесці.

"Ну і хам!" — падумаў Богша.

— Клікалі, отча прападобны? — спыталася Ефрасіння.

— Падай квасу, — загадаў епіскап прыслужніку, — і можаш ісці...

Ефрасіння стаяла, склаўшы рукі пад грудзямі. Яны па-дзявочы гарэзліва адтапырвалі чорную расу.

Прыслужнік прынёс квас, падаў епіскапу з паклонам.

— Хачу сказаць табе колькі слоў, — напіўшыся ква­су, звярнуўся да Ефрасінні епіскап. — А ты выслухай уважліва і ўспрымі з любоўю.

Ефрасіння пакланілася.

— Отча прападобны, прыму словы твае, як падарунак неацэнны, — пакорліва адказала Ефрасіння, хоць Богша заўважыў, што пакорлівасць гэтая далася ёй з неймавернай цяжкасцю.

Епіскап вытрымаў паўзу, няйначай, каб Ефрасіння адчула ўсю важнасць таго, што ён ёй скажа.

— Было мне ў сне бачанне дзіўнае, — нарэшце загаварыў ён глухаватым голасам. — З’явіўся да мяне анёл божы і кажа: "Пашлі рабу божую Ефрасінню ў Сялец, дзе царква святога Спаса. Там ёй належыць быць, маліцца за душы памёршых манахаў, якія жылі пры царкве да ўтварэння епіскапіі ў Полацку".

Епіскап гаварыў са шкадаваннем у голасе: ён нізавошта не адправіў бы Ефрасінню ў пахілую, занядбаную царкву, але ж на тое воля божая і не паслухацца яе вялікі грэх. Богша адчуваў, што гэтае шкадаванне — прытворства, за якім хаваецца нешта іншае, а таму з нецярплівасцю чакаў, што скажа Ефрасіння.

— Сапраўды бязмежна ўлада боская, — вытрымаўшы доўгую паўзу, сказала Ефрасіння і ўзняла вочы да абразоў. — I да мяне ў сне з’явіўся анёл божы і, пакланіўшыся, параіў пакінуць маленечкую келлю ў святой Сафіі і адправіцца ў Сялец, каб праўдай і верай служыць там Ісусу Хрысту. I не адзін раз пасланнік божы з’яўляўся мне ў сне, а тройчы запар. Так што я добра запомніла ягоныя анёльскія словы. У трэці раз ён паабяцаў мне, прападобны отча, узяць Сялец у поўнае маё карыстанне, бо ён і належаў майму бацьку яшчэ пры жыцці дзеда Усяслава.