Толькі не гавары маёй маме

Раптоўны жах, ты робiшся сведкам забойства братоў дэ Вiтаў. Адзiн з iх, Ёхан, быў правiцелем Галандыi на працягу дзевятнаццацi гадоў. Але ягоныя поспехi выклiкалi чорную зайздрасць у колах супрацiўнiкаў, якiя здолелi справакаваць натоўп на гвалт i самасуд. Пакутнiкаў Ёхана i Карнелiса ты пабачыш прывязанымi да бязлiстага дрэва. З раз­дзёртых жыватоў будуць звiсаць вантробы: слiзкiя, бэзавыя i гарачыя. Ты жахнешся, падумаеш пра чалавечыя цёплыя кiшкi, пра незваротнасць учыненага — вантробы семнаццатага стагоддзя нельга запхаць назад, як сёй-той з фiлосафаў меркаваў. Ты адхiснешся ад пачварных лялек i пабачыш шкло, за якiм застанецца сцэна гвалту. На шкле варухнецца адбiтак майго брата Мiраслава. З-за Мiраслававага пляча будзе паглядаць белы твар вучонага габрэя.

Лялечны габрэй апусцiў вочы, ён не хоча гля­дзець на паталагiчную сцэну. Пэўна, таксама апускаў веi i вучоны Спiноза, калi забiлi ягонага паплечнiка Ёхана дэ Вiта ў тысяча шэсцьсот сем­дзесят другiм годзе. Пабачыўшы разяўлены жывот сябра, цяжка адстойваць пастулат, што трэба разглядаць чалавечыя дзеяннi i памкненнi так, як разглядаеш лiнii, паверхнi i геаметрычныя целы. Каб абаранiць такую тэзу, трэба апусцiць вочы, разгарнуць кнiгу, дзе замест закладкi ляжыць найдаражэйшая нiдэрландская купюра коштам у тысячу гульдэнаў, а на ёй, на глянцавай паверхнi, тонкiмi лiнiямi намаляваны твар сумнавокага матэрыялiста Спiнозы.

Доўгi, сплецены з смарагдавай павуты, твар фiлосафа я абмяняю на каштоўную рэч — дыямент. І калi, седзячы за сталом у ювелiрнай краме, я буду круцiць перад вачыма пярсцёнак з матавага золата i любавацца колкiмi жарынкамi марознага дыяментавага бляску, згадаецца сентэнцыя Спiнозы: той, хто ў рэшце рэшт выходзiць у пераможцы, болей ганарыцца тым, што ён нашкодзiў iншаму, чым тым, што прынёс дабро сабе. Цi можна, растрыбушыўшы чалавечае цела, атрымаць задавальненне? Няўжо натоўп, якi знявечыў дэ Вiта, меў палёгку? Мяркую, меў! Вось у чым жах. Я цiха апускаю вочы, раскрываю нататнiк i вялiкiмi лiтарамi запiсваю: «Вайна — грамадская шызафрэнiя, суцэльнае вар’яцтва. Вайна — вельмi заразная, iнфекцыйная хвароба. Салёны водар крывi распальвае апетыт...»

У мяне знiкае жаданне хадзiць у пераможцах, а тым больш залiчыцца ў ахвяры. Хочацца цiшынi, спакою... Рай падобны да бiблiятэкi з ненапiсаным каталогам. Рай падобны да музея, дзе чалавечае сэрца можа быць гарачым толькi ва ўяўленнi, ну i, вядома, у жывых грудзях.

Ты калi-небудзь дакранаўся да музейных масянжовых твараў? О, якi смяротны холад працiнае пальцы!

А ў музеi Цюсо я не чапаў лялек. Нашто? Я разглядаў у спецыяльнай зале анатомiю экспа­натаў: вока без павека, галава без валасоў, ружовыя дзясны са счэпленымi зубамi. Нецiкава. Не здзiўляе. «Захапленне механiкай засталося для мяне ў дзесяцiгадовым узросце i ў васемнаццатым стагоддзi», — я так падумаў, абмiнаючы фiгуру смерцi з касою.

Зрэшты, канструяванне — адна з найцiкавейшых забавак. І не буду гэтага адмаўляць.

Я iшоў праз шэрагi лялек, зробленых у выглядзе знакамiтасцяў: Мэрылiн Манро — секс-сымбаль дваццатага стагоддзя, Майкл Джэксан — чалавек-танец, якi паспрабаваў змянiць расу i разбурыў твар, ператварыўшы ў маску з праваленым носам, Ленiн — мумiя, пастаўленая вертыкальна, Гарбачоў — прэзiдэнт СССР, краiны, дзе я нарадзiўся... Чаплiн, нiдэрландскi кароль на канi, Эйнштэйн, Шварцэнегер, Мадонна — тая, што без дзiцяцi i Лiзаветы, Цiна Цёрнер, Рэмбрант, Вермэер, гандлярка, пакупнiк, чарга пакупнiкоў, ахоўнiк з рацыяй i пiсталетам... Мы не ў музеi мадам Цюсо, а ў вялiкай шматпавярховай краме.

Выхад з музея вядзе ў краму. Трэба, калi ты ў Амстэрдаме, памятаць: «Гандаль — душа Галан­дыi!» I пяць пар шкарпэтак каштуюць танней, калi iх набыць оптам. Толькi нашто пяць пар аднолькавых шкарпэтак? Ну хiба што падараваць брату, сыну, бацьку, дзядзьку i адну пару пакiнуць сабе. Можа, так i трэба абыходзiцца са шкарпэткамi, якiя заўсёды губляюцца па адной. Адна ёсць, а дзе другая? На небе? Там збiраюцца ўсе шкарпэткi, пакрыўджаныя гаспадарамi. Мiльёны, мiльёны, мiльёны аднаасобных суверэнных шкарпэтак, чысценькiх, адпрасаваных, зацыраваных. І столькi ж, калi не больш, пальчатак. Калi знiкла твая шкарпэтка, ведай — яна пайшла да тваёй згубленай пальчаткi.

А я з музея мадам Цюсо выйшаў праз краму на пляц Дам i пайшоў, пайшоў, пайшоў перакусiць у «Макдональд».