Залаты век Беларусi (на белорусском языке)

Аднак прагненьнi Жыгiмонта Вазы так i засталiся б прагненьнямi, калi б яго iдэi былi толькi ягонымi iдэямi. На самой справе кароль Рэчы Паспалiтай ня быў аўтарам сваёй палiтыкi. Сапраўднымi аўтарамi, а таксама выканаўцамi палiтыкi Контррэфармацыi ў Рэчы Паспалiтай былi езуiты. Iх нястомная, прадуманая праца дала каталiцкай царкве ў Вялiкiм Княстве шмат новых вернiкаў. Вось як апiсвае iх дзейнасьць Ю. Лукашэвiч, аўтар грунтоўнай працы "Дзеi кальвiнскiх цэркваў у Лiтве": "Езуiты выступалi з амбонаў супраць Лютара, Кальвiна, Цвiнглi, Арыя i iх пасьлядоўнiкаў, выклiкалi дысыдэнтаў (так называлi тады католiкi эвангельскiх хрысьцiянаў) на дыспуты, прамаўлялi да народу на рынках, iмкнулiся здабыць магнатаў для каталiцкай царквы, не прапускалi нiводнага спосабу, каб аслабiць або зганьбiць iншаверцаў, нацкоўвалi на iх натоўп i руйнавалi iм зборы, не аглядаючыся на лiтоўскi Статут, якi зьнiшчэньне сьвятыняў усялякiх хрысьцiянскiх вызнаньняў строга караў... У Вiльнi друкар Данiэль зь Ленчыцы, кальвiн, не пераставаў выдаваць творы свайго вызнаньня. Каб гэтаму перашкодзiць, езуiты намовiлi слугу ягонага, каб той скраў шрыфты, i калi ён зрабiў гэта, езуiты злачынцу ў сваiм калегiюме хавалi i выдаць пацярпеламу не хацелi... Не было ў Лiтве закутка, дзе б яны ня мелi сваiх мiсыяў, асаблiва пашыраючы сваё апостальства на Жамойць, Белую Русь i Наваградак. Па маёнтках, касьцёлах, пад час фэстаў, кiрмашоў, пахаваньняў, усюды i заўсёды совалiся езуiты, робячы прыхiльнiкаў каталiцкай царкве i трапляючы праз вочы да сэрца народу, арганiзоўваючы сцэнiчныя вiдовiшчы, кананiзацыi сьвятых i г.д. Усё гэта было прадумана, каб падабалася натоўпу, а таксама каб прынiзiць дысыдэнтаў, абрады i служыцеляў якiх не забывалi езуiты высьмейваць i ганьбiць разнастайнымi спосабамi, у сваiх палемiчных творах, супраць тых скiраваных, заўсёды пераходзячы на асобы. Пра найцнатлiвейшых, найадукаванейшых спамiж дысыдэнтаў пускалi ў такi спосаб розныя плёткi. Так, напрыклад, Волана, якi паўстрыманасьцю сваёй жыцьцё аж да 90 гадоў працягнуў, назвалi п'янiцам; пра Судровiя, якi ў ведах быў роўны найадукаванейшым езуiтам, прыдумалi байку, што да сталага веку быў катам у Львове, што срэбны талер украў i г.д. Пастановы дысыдэнцкiх сынодаў высьмейвалi, што на iх гаворка iдзе пра авёс, дровы, куры i iншае патрэбнае для мiнiстраў, як быццам духавенства каталiцкага вызнаньня на сваiх сходах нiколi не гаворыць пра дзесяцiны i грошы. Па праўдзе, дысыдэнты адкiдвалi гэтыя недарэчныя закiды, але езуiты, тысячу разоў паваленыя, тысячу разоў тое самае паўтаралi i, нарэшце, пераканалi ў гэтым народ, якi пачаў пагарджаць дысыдэнцкiм духавенствам, шануючы iх менш, чым п'янiцаў i жабракоў. Да таго ж езуiты ўсялякiмi спосабамi прыцягвалi ў сваю Акадэмiю сыноў дысыдэнтаў, i спамiж сваiх 700 вучняў мелi iх нямала, працуючы больш над iх перацягваньнем у каталiцкую царкву, чым над паглыбленьнем iх ведаў цi выхаваньнем iх справядлiвымi людзьмi i добрымi грамадзянамi".

У 1589 годзе кароль Генрык IV выгнаў з Францыi езуiтаў "як дэмаралiзатараў моладзi, разбуральнiкаў грамадзкага парадку, ворагаў караля i дзяржавы". У Рэчы Паспалiтай у гэты самы час езуiты былi падтрымлiваныя ўсёй моцай каралеўскага аўтарытэту. Кароль спрыяў езуiтам, як толькi мог, i было вiдавочна, што дасягнуць у дзяржаве нейкiх высокiх пасадаў можна было толькi па iх пратэкцыi. Душы людзей тады пачалi дзiўна зьмяняцца, i то ў спосаб, адпавядаючы жаданьням асобы, якая мела права даваць староствы, ваяводзтвы, месцы ў сэнаце. Магнаты, шляхта, частка месьцiчаў адзiн за другiм пачалi здраджваць Рэфармацыi i далучацца да каталiцкай царквы, цi то прагнучы атрымаць пасаду, цi баючыся перасьледваньняў. Назiраючы ўсе гэта, ангельскi пасол Томас Ро з горыччу адзначаў, што як сьведчыць прыклад Рэчы Паспалiтай "фанабэрыя i хцiвасьць шмат могуць у сьвеце".

Бачачы такiя посьпехi каталiцкай царквы ў змаганьнi з Рэфармацыяй, а з другога боку, ня могучы самi даць рады з эвангельскiмi хрысьцiянамi, якiя "не по одной, але велiкiмi громадамi стадо Хрыстово урываючы да своее сборы плюгавое загоняють", некаторыя герархi праваслаўнай царквы ў Беларусi i Ўкраiне зьвярнулiся да папы рымскага з просьбаю аб заключэньнi вунii памiж праваслаўнай i каталiцкай цэрквамi ў Рэчы Паспалiтай. Прычыны такога кроку вельмi ясна выкладзеныя ў праграмным дакуманце вунii - Грамаце ад 2 сьнежня 1594 году: "А найболее таму, што ў цяперашнiя няшчасныя часы сярод людзей памножылася нямала размаiтых ерасяў. Шмат хто, адступаючы ад хрысьцiянскай праваслаўнай веры, бяжыць ад нашага закону i Божай царквы, выракаецца сапраўднае хвалы Бога, адзiнага ў Тройцы". Папа рымскi Клiмент VIII з радасьцю ўспрыняў выступленьне праваслаўнай царквы Вялiкага Княства супраць супольнага ворага - рэфармацыйнага руху, i ў 1596 годзе ў Берасьцi была заключаная вунiя мiж праваслаўнай i каталiцкай цэрквамi.