Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Кастусь падышоў да акна, моўчкі ўтаропіўся позіркам у адчыненую фортачку, цяжка ўздыхнуў і працягваў:

— Ёсць у Янкі Купалы верш «Ворагам беларушчыны». Тады я толькі-толькі вярнуўся з Магілёўшчыны. Прыносяць мне газету, прачытаў я той верш, і ажно мурашкі прабеглі па спіне. Чытаў і радаваўся, аж слязу выцер, бо сам не раз пра гэта думаў. Так яшчэ ніхто не выступаў у абарону беларускага слова:

Чаго вам хочацца, панове?

Які вас выклікаў прымус

Забіць трывогу аб той мове,

Якой азваўся беларус?

Чаму вам дзіка яго мова?

Паверце, вашай ён не ўкраў,

Сваё ён толькі ўспомніў слова,

3 якім радзіўся, падрастаў...

Не верш, а святая праўда... Шкада, што мне не давялося сустрэцца з Купалам. Выйду на волю — абавязкова пабачуся...

*

Каля брамы турэмнага замка заўсёды тоўпіцца многа народу. Найбольш кабеты. Яны з цяжкімі клункамі за плячыма. Вечна нешта не ладзіцца, таму ў варотах стаіць крык і плач.

Прысадзісты, мажны хлапчына ў акулярах выстаяў чаргу і падышоў да закратаванага акенца:

— Мне трэба сустрэцца з Канстанцінам Міцкевічам.

Пісарчук пагартаў тоўстую канторскую кнігу:

— Яго перавялі ў жаночы астрог.

— А дзе гэта?

— Каля Брэсцкага вакзала.

Хлапец у акулярах хуценька пабег на Дабрамысленскую да Алейчыка. Бравы служака адказаў:

— Трэба дазвол начальніка. А яго няма, паехаў у Пінск.

— Даражэнькі дзядзечка, пусціце... Я стрыечны браценік Міцкевіча. Еду ў Маскву, мой цягнік хутка адыходзіць. Калі я з Кастусём не пабачуся, то адзін бог ведае, калі і ці сустрэнемся мы з ім... Майце літасць!

Чалавек так прасіў, што Алейчык пачухаў за вухам, моўчкі ўзяў з паліцы звязак ключоў і паклыпаў да вялікай драўлянай будыніны з кратамі на вокнах, Хлопец пайшоў за ім і трапіў у брудную бакоўку. «Старшой» загадаў тут чакаць, а сам пайшоў па калідоры.

Кастусь гуляў з Якавам Бязменам у шахматы, калі расчыніліся дзверы і наглядчык сказаў:

— Міцкевіч, хадзі сюды... Брат да цябе прыйшоў.

Але замест Уладзіка ці Алеся ля дзвярэй стаяў незнаёмы плячысты хлопец у белай кашулі і цёмных портках. Прывіталіся. Кастусь узрадавана прамовіў:

— Ведаю, ведаю Цішку Гартнага. Чытаў у газеце. Ну, што там чутно на свеце? Расказвайце...

Капыльскі гарбар Зміцер Жылуновіч прыехаў з Вільні на працу ў Мінск і першым чынам задумаў сустрэцца з Якубам Коласам. У Вільні ён часта заходзіў у рэдакцыю «Нашай нівы». Там пазнаёміўся з кіеўскім студэнтам Сяргеем Палуянам і шчыра пасябраваў з ім. Яны шмат гаварылі пра народную долю і царскую Думу, пра сялянскую галечу і забастоўкі рабочых, але найбольш пра маладую беларускую паэзію, Янку Купалу і Якуба Коласа. Першы недзе вучыцца ў Пецярбурзе, а другі, бедалага, сядзіць у мінскім турэмным замку.

— Рэакцыя цісне вольную думку жалезным абцасам,— гаварыў Жылуновіч.— Але ёсць свае законы развіцця грамадства. Сонца ўзыдзе незалежна ад таго, ці заспявае певень...

Пасля размова пайшла пра новыя беларускія кнігі, вершы Максіма Багдановіча. Кастусь расказаў нейкае смяхотнае здарэнне з турэмнага побыту, Зміцер — новы анекдот пра Вітэ. Здаравенны наглядчык з рэвальверам на шырокім поясе нервова круціў вус, чуючы, як весела і задаволена рагочуць хлопцы. На развітанне Кастусь і Зміцер тройчы пацалаваліся.

3 турэмнай брамы Жылуновіч выйшаў узрадаваны і ўсхваляваны сустрэчай. Вось ён які, Якуб Колас! Звычайны, крыху лысаваты, з вялікай чорнай барадой чалавек. Але малайчына, мужна і бадзёра трымаецца, турма не зламала яго.

Задаволены сустрэчай з капыльскім гарбаром быў і Кастусь. Які настырлівы! Нават самога Алейчыка ўламаў, каб пусціў. Не тое, што Фурсевіч. Той напісаў паштоўку, што быў у Мінску, але наведаць сябра не знайшоў часу. Дык чаго ж ты вярэдзіш душу, напамінаеш пра сваю персону?! А гэты, бач, чужы і незнаёмы, а прыйшоў адведаць, каб выказаць сваё спачуванне і спагаду.

3 лёгкай рукі Цішкі Гартнага лета 1909 года выдалася для Кастуся Міцкевіча багатае на сустрэчы. Блізкая радня, сябры-настаўнікі, добрыя знаёмыя і нават тыя, каго ён не чакаў, прыходзілі адведаць няшчаснага астрожніка.

Праз некалькі дзён пасля таго, як Кастуся наведаў капыльскі гарбар, у астрог на Дабрамысленскай прабілася Ліза. Ліза Андрэеўна Карніловіч закончыла Бястужаўскія вышэйшыя жаночыя курсы, вярнулася на радзіму і працавала ў вёсцы Хожава, каля Маладзечна. Аднойчы яна разгаварылася са сваім вучнем Пятром Цярэшкам. Пятро сказаў, што яго бацька сядзіць у мінскай турме. У адной камеры з ім былы настаўнік Канстанцін Міцкевіч.

Як дачулася пра гэта Карніловіч, дык рашыла абавязкова адведаць свайго віленскага знаёмага. Ліза выпісвала беларускую газету і часта сустракала там вершы Якуба Коласа. У бурлівым 1905 годзе яна сама сядзела ў «Крыжах» — вядомай пецярбургскай турме для палітычных — і ведала па чым фунт астрожнага ліха, разумела, якую неспадзяваную радасць прынясе Міцкевічу.

Аднойчы бразнула засаўка ў дзвярах:

— Міцкевіч, нарачоная прыйшла!

Толькі Кастусь пераступіў парог пачакальні, Ліза падбегла да яго, цмокнула ў адну шчаку, у другую, весела засмяялася:

— А якая ж страшная барада! Мой жа ты Каласок!