Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Новы астрожнік прывалок два цяжкія, як падняць, самаробныя куфэркі з начыннем, запэцканы фарбай пляскаты чамаданчык і мех нейкіх сукаватых дзеравяк. Паводзіў ён сябе ў камеры смела, асвойтвацца яму не трэба было. Ціхенька насвістваючы нейкую вясёлую мелодыю, ён у першы ж дзень абсталяваў святлейшы кут камеры пад рабочае месца. Адзін куфэрак, раскрыты і падвешаны на сцяну, стаў зручнаю палічкаю з наборам рознага прыладдзя. Там былі фігурныя і кантовыя стамескі і стамесачкі, долаты і долатцы, малюпасенькія напільнікі і нейкія іншыя штуковіны. Другі куфэрак служыў гаспадару сядзеннем.

Гарбаты ўмела майстраваў, і на вачах здзіўленых астрожнікаў увачавідкі з’явіліся пацешныя драўляныя фігуркі хлопчыка, сабакі і ката. Паглядзець, як выразае цацкі навічок, сабраліся ўсе цікаўныя, прыйшлі таксама Кастусь, Якаў Бязмен і шавец Іцка Мардуховіч. Глядзелі яны, глядзелі, а потым Якаў і кажа:

— Якія малайцы гэтыя астрожнікі! Адзін умее майстраваць шылам, другі стамескай, а трэці пяром.

— А хто гэта пяром? — падняў галаву гарбаты.

— Вось настаўнік Міцкевіч,— адказаў Якаў і дадаў, паказваючы на Кастуся: — Ён жа яшчэ Якуб Колас, Тарас Гушча, Тамаш Булава — усіх яго псеўданімаў не злічыць...

— Якуб Колас? — усхапіўся на ногі навічок.— А я Казімір Кастравіцкі або інакш Карусь Каганец...

Новыя знаёмыя моцна абняліся і пацалаваліся.

— Раз такая выйшла справа, то на сёння хопіць,— Каганец развязаў фартух.— Во, браце, дзе нам давялося ўпершыню пабачыцца. Але і малайчына ты, хлопча! Хвацкія вершы пішаш! Ой, хва-а-ацкія!

— Дый у вас, дзядзька Карусь, ёсць добрыя. «Кабзар» напрыклад.

— Няма часу мне вершы пісаць,— махнуў рукою Каганец.— Дый, скажу я табе, не пішуцца вершы, калі дзеці галодныя плачуць.

3 самага пачатку Каганец устанавіў свой рытм турэмнага жыцця. Уставаў ён раненька, перш карміў галубоў, потым снедаў сам і садзіўся за варштат. Маляваў карціны і майстраваў цацкі на продаж. Пасля кожнай гадзіны рабіў размінку, падыходзіў да «тэлефона» — так называлі акенца паміж камерамі, праз якое можна было пазычыць махоркі на папяросу, шклянку гарбаты ці лусту хлеба — і пазіраў, што робіць Кастусь. Каганец не любіў, калі яму перашкаджалі працаваць, і сам не хацеў нікога адрываць ад занятку.

Ва ўсёй постаці і абліччы Каганца адчувалася моцная сіла волі. Глыбокае перакананне было ў яго любімых словах:

— Беларусь трэба падымаць!.. Трэба вучыць селяніна грамаце. Гэта наша задача — задача свядомых беларусаў.

Каганец змалку захапіўся беларускім нацыянальным рухам. 3 усімі, нават з панамі і падпанкамі, гаварыў толькі на роднай мове. Нацыянальныя праблемы, характар і ўчынкі беларускіх дзеячаў былі ўлюбёнай тэмай яго размоў. 3 асаблівай замілаванасцю ён расказваў пра Янку Купалу:

— Мы, Кастусь, з табою лапцяватыя мужыкі як сваім выглядам, так і творамі. У Купалы прыроджанае шляхецтва ва ўсім. Блакітныя задуменныя вочы, невялікія светла-русыя вусікі. Спраўна сядзіць на ім светлы шчыгульны касцюм, бялюткая манішка. Неяк пры мне зайшла гаворка пра беларускую паэзію. Адзін з супрацоўнікаў «Нашай нівы» сказаў: «Многа паэтаў нам і не трэба, тым болей, каб некаторыя перараслі нас». Янка Купала яму запярэчыў: «Я рады буду, калі новае пакаленне паэтаў перарасце нас...»

У буднія дні Каганец старанна працаваў, зарабляў сям’і на хлеб. Пра яго ўмельства дачулася турэмнае начальства, і заказаў было ўволю. Перш-наперш ён адштукаваў Пікуліку з фотакартак партрэты яго дзяцей. Той паказаў Каганцову работу Дожджыку, «старшой» яшчэ некаму, і пасыпаліся заказы. Праўда, хто плаціў, а каму прыходзілася маляваць і бясплатна. Аднак і ў горшым выпадку збіралася за месяц чырвонцы два.

Кастусь, бачачы, што ў дзядзькі Каруся час дарэмна не марнуецца, устанавіў і для сябе распарадак дня. Ад снядання да абеду ён кожны дзень пісаў. Кончыў паляшуцкую гісторыю «Батрак», пачаў «Паўлюкову бяду». У суботу падвечар збіраліся хлопцы з іншых камер, прыходзіў Каганец, і Кастусь чытаў тое, што напісаў за тыдзень. Толькі пасля гэтага Пікулік нёс пакет на пошту.

Трэба сказаць, што летам і восенню 1910 года сувязь з воляю неяк пачала абрывацца. Чамусьці ніхто з настаўнікаў за ўсё лета не адведаў Кастуся, рэдка трапляла яму і беларуская газета. Адна толькі Міхаліна прыносіла перадачы. Праўда, неяк на пачатку лета заглянуў Ядвігін Ш., узяў у Кастуся згоду на складанне і выданне рэдакцыяй «Нашай нівы» зборніка яго вершаў. Пасля гэтага прайшло шмат часу, а з рэдакцыі больш ні слова.

А ў пачатку кастрычніка прыбягае ў камеру дзядзька Карусь і паказвае Кастусю «Нашу ніву» за 30 верасня 1910 года. На першай старонцы ў рамцы з віньетак надрукавана аб’ява:

Выйшла з друку новая кніжка Якуба Коласа

«Песні жальбы».

Зборнік вершаў; 128 старонак.

Цана 30 кап.