Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Сярод лета ў камеры адбылося многа перамен. Старыя астрожнікі раз’ехаліся хто куды, на іх месца прыйшлі новыя. Студэнта Дурмашкіна яшчэ з вясны павезлі судзіць у Маскву. Дожджык неяк адамкнуў уранку камеру і гукнуў:

— Цярэшка, з вяшчой!

Радасны Мацей кінуўся развітвацца. Пацалаваўся з усімі, а з Кастуся ўзяў слова, што той прыедзе пагасцяваць у Хожава:

— I я рады буду, і яшчэ нехта цябе там чакае...

Цярэшка меў на ўвазе Лізу. Яна нядаўна зноў прыязджала адведаць Кастуся.

Праз некалькі дзён забразгаў ключамі Дожджык і ў суседзяў:

— Кастравіцкі! Збірай манаткі.

Кастусь дапамог дзядзьку Карусю сабраць начынне і фарбы, занёс яго чамаданы ў пачакальню.

— Ну, братко Якуб,— праслязіўся Каганец,— жадаю хутчэй і табе гэтага.

Яшчэ раней паехаў Ёсель на пасяленне ў Сібір, Уладзіка Сальвэсевага і Якава Бязмена перавялі на ніжні паверх. У камеры са старых знаёмых засталіся толькі Мардуховіч і Шпакоўскі. Людзей паменшала, у камеры стала цішэй, і Кастусь увесь жнівень 1911 года цэлымі днямі праседжваў над паэмай.

Акрыляла яго адчуванне набліжэння волі. Засталіся лічаныя дні, а там, браце, загуляем. Толькі б удалося ўладкавацца на настаўніцкую службу! Тады днём займаўся б з вучнямі, а вечарамі пісаў бы «Новую зямлю». Калі б удалося на вясну кончыць паэму, то ўзяўся б за другую. Планы ў Кастуся вялікія. Выспелі, вынасіліся думкі пра Сымона-музыку. Хацелася расказаць пра свае пакуты, нялёгкія жыццёвыя вандроўкі. Хутчэй бы воля, а ён яшчэ пакажа свету, што можа напісаць! Ого-го! Хіба зноў схопяць за руку ці загоняць у салдацкую казарму. Ёсць такая пагроза...

25 жніўня 1911 года нарэшце падаў пасля вялікага перапынку голас Самахвал. Сымонава пісьмо было невясёлае. Праз дзень Кастусь сеў пісаць яму адказ, як мог суцяшаў сябра: «Пасаваць перад жыццём нельга. Ты ж знаходзішся на волі, табе ёсць магчымасць адстаяць сваё права на шчасце і долю. Я яшчэ ў турме, але думкамі даўно на волі...»

— Калі сам шавец ходзіць у падраных ботах, то паўбяды,— сказаў у той дзень Мардуховіч, збіраючыся пасля абеду ў майстэрню.— Але калі ў суседа развальваюцца камашы, то гэта ўжо зусім кепска.

Кастусь абуў новыя чаравікі, купленыя перад судом, і хадзіў у іх, пакуль Мардуховіч падбіў у старых падноскі. А праз некалькі дзён глянуў пад нары — няма новых чаравікаў, адчыніў чамадан — і там няма. Што за праява?

— Хлопцы, хто прыставіў ногі маім чаравікам? — запытаўся Кастусь.

— Абрыдла тваім камашам у турме,— адказаў Шпакоўскі.— Падаліся яны на волю, не дачакаўшыся гаспадара...

Жарты жартамі, а кінуліся шукаць прапажу ўсёй камерай. Перарылі куткі і закуткі, ператрэслі ўсе куфэркі і бэбахі, але Кастусёвых чаравікаў і след прастыў. Клікнулі ў «тэлефон» Івана-верхавода камеры крымінальнікаў. 3 «палітычнымі» Іван жыў у згодзе, а Кастусь нават аднойчы пісаў па яго просьбе пісьмо. Некалькі хвілін у суседняй камеры стаяў страшэнны гармідар: Іван вёў допыт у сваёй «парафіі». Потым гукнуў Кастуся:

— Чаму ж ты, хлопча, раней не агледзеў? Свіння той Свінкін! Гэта яго работа... Я яму, сабаку, галаву адкруціў бы. Ён толькі ўчора выйшаў на волю... Цяпер лаві ветру ў полі...

Кастусь па новых чаравіках вельмі не бедаваў. Ліха іх бяры! Ці гэткае прападала. I колькі яшчэ прападзе... Вунь тры гады змарнаваліся. Радавала адно: скора на волю. Можна тыя дзянёчкі па руках палічыць. Нават цяжка даць веры...

11 верасня Кастусь прачнуўся, як заўсёды, рана, глянуў на каляндар. Заставалася яшчэ чатыры ночы перажыць, а там, там... Ён радасна ўсміхнуўся. У гэты час нехта загрукаў замком, дзверы расчыніліся, і Дожджык нечакана закрычаў:

— Міцкевіч! 3 вяшчой!

Кастусь даўно чакаў гэтай каманды, але не думаў, што пачуе яе на некалькі дзён раней. Саскочыўшы з нараў, ён у адных сподніках пайшоў упрысядкі...

НА ВОЛІ

Апынуўшыся за астрожнай брамай, Кастусь з Уладзікам Сальвэсевым у той жа дзень пайшлі на паклон да Райскага.

Пакуль абодва Міцкевічы сядзелі ў астрозе, іх прыяцель і калега Аляксандр Райскі выйшаў у людзі. Колішні сакратар настаўніцкага з’езда, за ўдзел у якім Кастусь з Уладзікам трапілі на казённы харч, быў цяпер памочнікам начальніка канцылярыі самога Эрдэлі — мінскага губернатара. Вось што значыць мець шчасце і ажаніцца з разлікам!

Як ні ўпіраліся сябры, але губеранскі чыноўнік зацягнуў іх у рэстаранчык, прапанаваў па чырвонцу на дарогу, ды нядаўнія астрожнікі грошай не ўзялі. Ім патрэбна было іншае: даведка пра добранадзейнасць. Без гэтай паперыны дырэкцыя народных вучылішчаў на пасаду іх не прызначыць. А дзе ты якую другую службу знойдзеш? Уся цяжкасць была ў тым, што даведку павінен падпісаць губернатар. Паспрабуй да яго даступіцца і даказаць, што ты стаў добранадзейны! Таму ўсе спадзяванні на Райскага. Ён, як-ніяк, аціраецца каля высокага начальства дый паручыцца можа за няшчасных «агаркаў».

Даведка патрэбна для таго, каб атрымаць настаўніцкую пасаду. Аднак была яшчэ адна прычына, якая прымушала настойліва дабівацца даведкі. Будзеш настаўнікам — не возьмуць у салдаты. Пасля астрожнага жыцця трапіць у салдацкую казарму пад уладу фельдфебеля — перспектыва не вельмі прывабная.