Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Была ў гэтым нумары і рэцэнзія нейкага Бульбы на «Песні жальбы». Кастусю хацелася хоць адным вокам як найхутчэй глянуць на сваю кнігу. А яе не было і не было. Прыйшлося напісаць у рэдакцыю адно пісьмо, потым другое — усё дарэмна! Толькі пазней ён даведаўся, што абвестка ў газеце была «анонсам», а рэцэнзія пісалася па карэктуры з надзеяй, што зборнік на падыходзе. Кніга ж, як на тое, пазнілася ў віленскай друкарні Ендрасевіча і з’явілася ў продажы толькі ў пачатку снежня.

Сам аўтар не мог бы толкам адказаць, чаму ўсхвалявалі і ўзрадавалі «Песні жальбы» непараўнальна больш, чым першая кніга. Можа, таму, што «Другое чытанне» ён атрымаў нечакана і негадана, а другую кнігу чакаў даўно і ніяк не мог дачакацца. А можа таму, што змест «Другога чытання» ён ведаў наперад, бо сам пісаў і складаў кніжку. Тут жа ён прапанаваў толькі назву зборніка ды параіў змясціць вершы асобнымі цыкламі. А што ўвайшло ў «Песні жальбы», ён да гэтага дня не знаў.

Родныя беларускія краявіды, ад якіх ён быў вось каторы ўжо год аддзелены жалезнымі кратамі, зноў паўставалі перад яго вачыма. У небе сумна курлычуць жураўлі, адлятаючы ў вырай; сыплюцца чыстыя і дробныя кроплі асенняга дажджу; потым за акном вецер шуфляе снег; нарэшце вясна, вясна, жаданая! I за кожным малюнкам прыроды стаяла перад вачыма альбуцкае прыволле.

Чытаў Кастусь сваю кнігу, і замурзаныя сцены камеры ў тую ноч быццам бы рассоўваліся перад ім. Свежы подых наднёманскага ветрыку ўрываўся ў смярдзючы турэмны пакой і нёс яго думку далёка-далёка. Успомніліся семінарскія сябры, настаўніцкі з’езд, тая ноч, калі стражнікі паказаліся пад вокнамі школы. 3 таго часу пачаліся пакуты, якім няма канца. Дзе сябры-настаўнікі, куды закінула іх доля? Чаму ніхто з іх не падаў за ўсё лета голасу?

Гартаў Кастусь старонку за старонкай, пакуль не дайшоў да радкоў:

Уздыхнула цяжка маці,

  Аб сынку гадае,

Што ў астрозе, ў паняверцы

  Кару адбывае...

Адразу стала цяжка на сэрцы, набегла няпрошаная сляза. Кастусь прайшоўся па камеры з кута ў кут. Брудная турэмная клетка, асветленая цьмянай газнічкай, выглядала панурай ямай-магілай. Цішыня. Толькі хто-небудзь загаворыць праз сон, варочаючыся пад бушлатам — арыштанцкай курткай.

Нялёгка яму тут, за жалезнымі кратамі, але ён абабіўся, прызвычаіўся ўжо. Чалавек прывыкае да ўсяго: і добрага, і кепскага. А як там мама жыве? Як маюцца дзядзька Антось, браты і сёстры?

Кастусь ведае, што вось роўна год, як перабраліся яго дамашнія з карчомнага гумна ў Смольню. Так называюць у Мікалаеўшчыне невялічкі грудок за Церабяжамі, пры самым Нёмане. Дзядзька Антось з Уладзікам у тое яі лета, як згарэла карчма, купілі ў Яршах зруб, збілі з яго плыт і прыгналі ў Смольню. Нарэшце збылася даўняя мара Міцкевічаў: яны маюць сваю сядзібу! Няхай жа прыйдзе шчасце ў іхнюю хату. Яны, здаецца, выпакутавалі яго сваёй цяжкай працай.

«МОЙ РОДНЫ КУТ, ЯК ТЫ МНЕ МІЛЫ...»

Зіма з 1910 на 1911 год здалася Кастусю вельмі доўгай, а таму і цяжкай. Душа яго ўжо знебылася ў чатырох сценах і рвалася на волю, а да яе, доўгачаканай, было яшчэ так далёка.

Калі разважыць спакойна і цвяроза, то не так ужо і многа яму засталося тут кукаваць, лічаныя месяцы ўжо. Хутка вясна, а там лета — і збірай бэбахі, як кажа шавец Мардуховіч, што спіць з Кастусём побач на нарах. Бяда толькі, што ўсё гэта так і не так. Ён і раней лічыў кожны дзень, з радасцю выкрэсліваў яго з календара, напісанага вуглем над дзвярыма камеры. Цяпер жа дні неймаверна здоўжыліся. Хацелася падганяць іх, каб яны беглі скарэй.

Кастусь хадзіў з кута ў кут, сноўдаўся з адной камеры ў другую, але нідзе не знаходзіў прыпынку. Не вабілі яго ні розныя выдумкі краўца Ёселя, ні штукарствы шаўца Свінкіна. Што толькі ні выдумлялі яны, каб пацешыць арыштантаў!

Смяротная кара за ўдзел у пінскай арганізацыі бамбістаў Ёселю была заменена пажыццёвай катаргай. Чакаючы адпраўкі ў Сібір, ён адкрыў крамку і гандляваў папяросамі, абаранкамі і іншымі таварамі, якія знаходзілі збыт у турме. I не проста прадаваў, а з рознымі выдумкамі.

— Хто з’есць вязку абаранкаў, той атрымае бясплатна яшчэ адну...

— Даю пяць пачак папярос таму, хто з’есць зараз два фунты сала,— аб’яўляў Ёсель.

Мінскі злодзей Свінкін меў свой «рэпертуар». Часты госць у замку, ён быў дока наконт таго, як змарнаваць час і пасмяяцца з навічка. «Пілаванне дуба», «банькі» і іншыя здзеклівыя забаўкі Свінкін умеў наладзіць лепш, як хто.

Раней Кастусь часам зойдзе ў суседнюю камеру паглядзець, што чвэраць арыштанты, а цяпер ні кроку туды: было яму балюча і крыўдна за чалавека. Мала здзекуецца турэмная адміністрацыя, дык яшчэ і самі арыштанты памагаюць таптаць і пляжыць людскую годнасць!