Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Здаецца, учора люсінскі дзядзька прывёз яго з раз’езда ў вёску. Было гэта перад самым вечарам, ужо сям-там у хатах паблісквалі агеньчыкі. Кастусь узіраўся ў ваколіцы. Перш за ўсё кінулася ў вока, што вёску з усіх бакоў абступаў лес. Палявая дарога вывела на шырокую і досыць роўную, але вельмі гразкую вуліцу, абапал якой без пэўнага ладу туліліся паляшуцкія хаты з буслянкамі. Месцамі калёсы па самыя калодкі правальваліся ў гразь, і тады худы нізенькі конік пяўся з усяе сілы, выцягваючы воз на грудок. Так паўтаралася некалькі разоў, пакуль настаўнік не запытаўся:

— Можа, я злезу?

— Го! Чаго злазіць? Конь пацягне,— адказаў фурман.— Дый школа вунь!

На скрыжаванні вуліцы, якой яньі ехалі, і вулачкі, што вяла ў поле, стаяў высачэзны пахілены драўляны крыж, а за ім збоку ад дарогі школьная будыніна. Кастусь крытычным вокам акінуў яе і застаўся задаволены. Школу пабудавалі, відаць, нядаўна, бо сцены, складзеныя з тоўстых бярвенняў, не паспелі яшчэ пачарнець ад дажджу і сонца. Прасторны ганак, вялікія вокны, два коміны на страсе.

На школьным падворку тузаліся хлапчукі. Убачыўшы Кастуся з самаварам у руцэ (куфэрак ззаду нёс фурман), яны кінуліся наўцёкі, а адзін крыкнуў:

— Новы вучыцель прыехаў!

На ганку настаўніка сустрэла старая, але даволі рухавая кабеціна.

— Цётка Мар’я, прымай госця! — прамовіў фурман.

— А мой паночку, а мой залаценькі! Калі ласка, калі ласка, просім! — прыветліва расчыніла старая дзверы кухні.— А вунь далей ваш пакой. Я ўжо вочы прагледзела, чакаючы вас, а яго няма і няма. Думала сабе, ці не занядужаў ён, галубок, бо прапаў недзе дый годзе!

Пакуль старожка завіхалася ля печы, збіраючы вячэру, Кастусь агледзеў школу і таксама застаўся задаволены. Большую палову памяшкання займаў класны пакой, у якім было ажно пяць вакон. Маленькай, але ўтульнай была і яго каморка: пры сцяне драўляны ложак, ля акна, стол, збоку кніжная паліца.

Праз дарогу стаяў прыгожы прасторны дом з белымі аканіцамі. Кастусь ужо ведаў ад старожкі Мар’і, што там жыве пан падлоўчы — ляснічы Ігнат Баранцэвіч. Пакуль настаўнік тупаў на школьным падворку, за ім з-за фіранкі ўважлівым вокам цікавала дзяўчо. Калі ён выйшаў на вуліцу, з хаты ляснічага выбегла чарнявая стройная дзяўчына. Схапіўшы пару паленаў на дрывотні, яна подбегам кінулася назад. На нейкую хвілю іх позіркі скрыжаваліся, і Кастусь у вялікіх прыгожых вачах суседкі прачытаў насмешлівую гарэзлівасць. «Эйш ты, якая хітрая!» — падумаў настаўнік і хацеў прывітацца, але не асмеліўся. Потым ён увесь дзень сябе ўпікаў: «Мядзведзь, форменны ты мядзведзь. Такая была магчымасць пазнаёміцца...»

Кастусь, асцярожна мінаючы лужыны, рушыў цераз вёску. Люсінцы, асабліва пажылыя мужчыны, прыветліва кланяліся, з ахвотаю адказвалі на пытанні, а вучні насцярожаным вокам азіралі настаўніка і стараліся не сустракацца з ім, зварочвалі на другі бок вуліцы ці ў двор. Як старэйшыя, так і дзеці, былі апрануты ў чорныя ці карычневыя суконныя світкі. Ад шапкі-кучомкі да лапцей — усё было на палешуках свайго хатняга вырабу і аднаго колеру. Крыху больш разнастайныя жаноцкія ўборы.

Адразу кідаліся ў вока буслянкі. Цераз дзве-тры хаты на гумне ці на дрэве красавалася буслінае гняздо. Самі паляшуцкія хаты стаялі абапал шырокай вуліцы без пэўнага ладу, але былі пераважна новыя, фундаментам для іх служылі тоўстыя дубовыя калоды, укапаныя ў зямлю.

Ішоў настаўнік па дарозе, якая, як ён потым даведаўся, вяла ў тыя самыя Дзяніскавічы, куды не раз ездзіў бацька на паляванне з нясвіжскімі панамі і падпанкамі. Прайшоўшы вярсты тры-чатыры, Кастусь пастаяў на мосціку. За невялічкаю рэчкаю канчаўся лес, пачыналіся хмызнякі, парыжэлае куп’ё, блішчала вада.

Пару дзён Кастусь знаёміўся з вёскаю і яе ваколіцамі, а потым заказаў фурманку і паехаў у Хатынічы, дзе знаходзілася валасное праўленне. Там ён пазнаёміўся з мясцовым настаўнікам Уладзімірам Дылеўскім, які павёў свайго калегу да валаснога начальства і тутэйшага панства. Валасны пісар Пётр Васінскі спачатку пачаў выгаворваць:

— Што гэта вы, малады чалавек, позніцеся на службу?

— Не мая віна,— адказаў Кастусь і паказаў пісару прызначэнне дырэкцыі народных вучылішчаў.

Стары служака ўважліва перачытаў паперку, зверыў яе з адносінай, што паступіла ў воласць. Усё было чын чынам, і Васінскі сказаў свайму памочніку:

— Маладому чалавеку належыць атрымаць плату за два месяцы. Дайце яму распісацца ў ведамасці.

Сорак рублёў (настаўніку плацілі па дваццаць рублёў у месяц) — не вельмі вялікія грошы. Але гэта быў яго першы заробак. Паклаўшы чатыры чырвонцы ў кішэню, Кастусь адчуў сябе весялей і больш упэўнена: столькі грошай ён яшчэ ніколі не меў пры сабе. Неяк няёмка было выказваць сваю радасць перад незнаёмымі людзьмі, а так ён адразу паслаў бы пятнаццаць рублёў дахаты: пяць дзядзьку Антосю, які даў пазычку яму на дарогу, і дзесяць гасцінца мацеры, каб купіла сабе і дзяўчатам што на ўборы. Цяпер, калі надумаліся купляць зямлю, кожная капейка будзе ў бацькі на ўліку...