Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

У адзін прыгожы і ласкавы вясновы дзень раптам нечакана-негадана звалілася на Кастусёвы плечы трагічная вестка. Ён быў на ўроку, калі стараста Раман Круглы пад’ехаў на санках і асцярожна пастукаў пугаўём у шыбу. Кастусь падняў галаву і ўбачыў у руцэ старасты канверт. Пісьмо! 3 хваляваннем, нібы сэрцам адчуваючы нядобрае, ён выбег на ганак, разарваў канверт, прабег вачыма першыя радкі. У вачах пацямнела і павяло раптам убок. Каб не ўпасці, настаўнік прыхіліўся да вушака. Цяжка было даць веры таму, што паведамляў дзядзька Антось: «...тыдзень таму, як пахавалі бацьку...»

Кастусь не памятае, як ён прыйшоў у клас, адпусціў вучняў дахаты і зноў дастаў з кішэні канверт. Дзядзька Антось пісаў, што бацька хварэў тыдні два і памёр 23 лютага. Уладзік ездзіў у Стоўбцы да знаёмага тэлеграфіста, каб той даў тэлеграму на раз’езд Люсіна. Тэлеграма тая, відаць, не дайшла, бо іх, Кастуся і Юзі, на пахаванне не дачакаліся...

Настаўнік заплакаў — падняў галаву і толькі цяпер ўбачыў, што ў класе сядзіць сястра Юзя і спалохана пазірае на яго.

— Няма, Юзя, нашага таты,— ціха прамовіў Кастусь.

Пачуўшы плач Юзі, прыйшла з кухні бабка Мар’я. Яна таксама заплакала і тут жа пачала суцяшаць:

— Шкада бацькі, але сваім плачам, даражэнькія, вы яму ўжо не паможаце... Такая боская воля, панічыку мілы. Вы неяк пыталіся, чаго мы на свеце жывем. Дык я сёння вам скажу. Жывем на свеце мы, каб гараваць, пакутаваць і памерці. Найчасцей тады, калі яшчэ дзеці не сталі на свае ногі... Колькі ж гадоў вашаму тату?

— Пяцьдзесят тры ўсяго.

У той жа вечар, як толькі трохі адлегла ад сэрца, Кастусь сеў за пісьмо. Пачаў з суцяшэння, а закончыў пытаннямі. Чаму не напісалі раней, што бацька пры смерці? Ці слухаў яго доктар? Якую ён прызнаў хваробу? Што надумалі рабіць з купленаю зямлёю?

Доўга не было адказу. Устрывожаны маўчаннем, настаўнік баяўся, каб там, у Альбуці, не здарылася яшчэ якой бяды, і збіраўся ўжо хоць на дзень паехаць дадому, калі, нарэшце, атрымаў доўгачаканае пісьмо. Дзядзька Антось пісаў коратка, ён скардзіўся, што трэба пераязджаць у Смалярню, цяпер у леснічоўцы сама што збіраюць клункі і на днях пярэбары на новае месца...

ПЕТЫЦЫЯ СКІРМУНТУ

Дні, тыдні і нават гады бягуць так хутка... Мільгаюць, не раўнуючы, нібы тыя тэлеграфныя слупы за акном цягніка, калі паравоз імчыць састаў на поўную хуткасць.

Кастусь сядзіць пры акне ў вагоне трэцяга класа і пазірае, як нясуцца насустрач лясы і пералескі, балоты з нізкарослымі хвойкамі. Здаецца, нядаўна ён з трывогаю ў сэрцы ехаў у далёкае і незнаёмае Люсіна і вось так, як цяпер, узіраўся ў сумныя асеннія краявіды Палесся. Тады яго бянтэжыла, што едзе ў школу са спазненнем, едзе першы раз і не ведае, як там прыжывецца, які з яго атрымаецца настаўнік. Самому цяпер не верыцца, што з таго часу мінула ўжо тры гады і ён чацвёрты раз едзе пачынаць новы навучальны год у школе.

За гэты час колішні семінарыст Кастусь Міцкевіч, які тады з нейкай бояззю і сарамлівасцю ўнёс у вагон свой драўляны куфэрак і самавар і не ведаў, дзе з імі прыткнуцца, стаў іншым чалавекам. Ён пасталеў, памажнеў, даўно змяніў люсінскі лапсардак на просценькі, але прыстойны і ладна падагнаны да яго фігуры касцюм. Ва ўсёй яго паставе адчувалася энергія, бадзёрасць і стрыманая радасць.

3 Кастусём у вагоне сядзелі браты: дзесяцігадовы Юзік і васьмігадовы Міхась. Браў іх настаўнік з сабою без асаблівай ахвоты, бо хлопцы былі ў такім узросце, што не спускай з іх вока. Але ў Смалярні блізка школы не было, і малыя раслі на лес гледзячы. Трэба было неяк дапамагчы маці, і Кастусь узяў братоў з тым разлікам, што яны будуць хадзіць у яго школу.

Малады настаўнік ехаў у Пінкавіцкую школу, што знаходзілася недалёка ад павятовага Пінска. Там ён будзе працаваць ужо трэці год. У Пінкавічах і самім Пінску ёсць у яго шмат добрых знаёмых і шчырых сяброў. Усе думкі цяпер у Кастуся былі скіраваны на тое, каб хутчэй сустрэцца з імі, падзяліцца навінамі. Заўтра ці не пазней паслязаўтра трэба схадзіць у Пінск, узяць у Янкеля нелегальную літаратуру і даведацца, калі будзе чарговая сходка. Трэба пагаварыць і з Сымонам Крышчуком, трэба ж ведаць, чым жыве вёска, якія настроі ў сялян тут, на Палессі.

Вунь і Люсіна. Перш паказаўся будынак раз’езда, а пасля і канцавыя хаткі самой вёскі. Усё так выглядае, як і тады, калі ён хадзіў па гэтых сцежках-дарожках. Цяпер Кастусь спакойна пазіраў на знаёмыя яму мясціны, а раней, як тыя разы ехаў ён у Пінкавічы і мінаў раз’езд, нейкі смутак і жаль агортваў яго сэрца. Пазіраў тады настаўнік на раз’езд і вёску і адчуваў сябе нібыта вінаватым перад імі, што адцураўся іх, з’ехаў у другое месца.

Павэдлуг Пінкавіч Люсіна — глухая мясціна, нічога не скажаш, але надоўга застанецца яна ў Кастусёвым сэрцы. Там ён рабіў першы крок на настаўніцкай дарозе, там сустрэў Ядвісю. Ці было гэта сапраўднае каханне? Кастусь і сам не ведае. Можа, тады ён і пагарачыўся, што так хутка пакінуў Люсіна.