Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

— Значыцца, петыцыя ваша выратавала маёнтак Альбрэхтова! — узрушана прамовіў Русецкі.— Гэта ваш выратавальны круг! Вы разумееце гэта ці не?! Хапайцеся за гэтую ідэю, і яна, толькі яна адна можа дапамагчы вам у гэтай сітуацыі. Чуеце, Канстанцін Міхайлавіч.

Настаўнік не чакаў такога павароту справу. Хто мог падумаць, што школьны інспектар падкажа яму такую дасціпную і сапраўды выратавальную ідэю? Цяпер і ён прыкінуў так і гэтак, і выходзіла, што можна было ўчапіцца за гэтую саломінку.

— А зараз раскажыце, Канстанцін Міхайлавіч, як гэта ўсё было,— звярнуўся Русецкі да настаўніка.— Я не раблю допыту і не праводжу дазнання, але хачу ведаць усе абставіны, каб памагчы вам.

Калі інспектар з настаўнікам міналі Вішавічы, ім трапіліся насустрач тры пінкавіцкія фурманкі. Сяляне ветліва прывіталіся. Русецкі ўсміхнуўся:

— Відаць, мясцовыя жыхары вас любяць, а вось з начальствам не вельмі ладзіце. А ці вядома вам, Канстанцін Міхайлавіч, што ў павет паступілі ўжо дзве заявы, каб вас перавялі ў другое месца?

— А каму гэта я замінаю?

— Тутэйшаму панству. Яны баяцца, што вы кепска ўплываеце на сялян. Я, са свайго боку, пастараюся вам дапамагчы, наколькі мне гэта ўдасца...

А снег усё сыпаў і сыпаў.

*

Русецкі сваё слова стрымаў. 3 снежня 1905 года ён напісаў на імя дырэктара народных вучылішчаў Мінскай губерні Мікалая Фёдаравіча Акаронкі адносіну, у якой адмятаў усе абвінавачванні ў адрас пінкавіцкага настаўніка Міцкевіча ў падбухторванні сялян супраць памешчыка Скірмунта. Школьны інспектар настойліва даводзіў, што настаўнік не толькі не вінаваты, а, наадварот, сваімі дзеяннямі зрабіў добрую справу і выратаваў панскі маёнтак Альбрэхтова ад разгрому. Гэтае сцверджанне праводзілася з асцярогаю, каб губернскае начальства — барані, божа! — не падумала, што інспектар Русецкі абараняе нейкага там Міцкевіча. У адносіне было некалькі папрокаў у адрас настаўніка, што рабіла ўражанне аб’ектыўнага падыходу да справы:

«25 лістапада да мяне з’явіўся земскі начальнік 4-га ўчастка Пінскага павета граф дэ Шамбарант і заявіў, што сяляне вёскі Пінкавічы падалі петыцыю суседняму памешчыку Сігізмунду Сігізмундавічу Скірмунту, патрабуючы права свабодна лавіць рыбу ў двух азёрах, бясплатна карыстацца чаротам, які расце на беразе гэтых азёр, і ўступкі сервітутнага ўчастка зямлі. Петыцыя была складзена, паводле слоў графа, мясцовым настаўнікам народнай школы Канстанцінам Міхайлавічам Міцкевічам. У сувязі з такой заявай пана земскага начальніка я на наступны дзень накіраваўся ў Пінкавічы, каб на месцы расследаваць гэтую справу...

Паводле слоў Міцкевіча, усё пачалося ў вёсцы Пінкавічы наступным чынам. У святочны дзень 21 лістапада амаль усе дарослыя вёскі Пінкавічы сабраліся ў канцы вёскі, пачалі гаварыць пра тое, што памешчык Скірмунт незаконна карыстаецца азёрамі, чаротам і ўчасткам зямлі ў 77 дзесяцін — усё гэта калісьці належала сялянам. Па той прычыне, што сяляне сышліся недалёка ад школы, то Міцкевіч, пачуўшы шум, падышоў да сялян з мэтаю даведацца, што яны задумалі. Даведаўшыся, што сяляне збіраюцца ісці грамадою да памешчыка, Міцкевіч параіў ім гэтага не рабіць, а паслаць сялянскіх дэпутатаў, якія выкажуць пану свае патрабаванні. Сяляне паслухаліся парады настаўніка і накіравалі да Скірмунта дэпутатаў, але той не стаў іх слухаць і папрасіў пакінуць яго ў спакоі. Дэпутаты вярнуліся ад памешчыка, расказалі пра вынікі сваіх перагавораў з панам, пасля чаго сяляне пачалі хвалявацца яшчэ больш. Многія з іх крычалі:

— Пайшлі граміць маёнтак Скірмунта!

Настаўнік, бачачы такое ўзбуджэнне сялян, параіў ім напісаць петыцыю памешчыку, у якой яны могуць выказаць свае патрабаванні. Сяляне паслухаліся разважлівай парады Міцкевіча і папрасілі яго напісаць петыцыю, якая і была складзена ў школе і падпісана сялянамі ў ліку 69 чалавек. Петыцыя гэта напісана ў самым міралюбівым тоне, і ў ёй няма намёку на пагрозы.

Грунтоўна пагаварыўшы з настаўнікам, я зрабіў яму строгі наказ і напамінак пра недарэчнасць выступаць у ролі кіраўніка аграрнага руху таму, хто па самой ідэі свайго абавязку павінен сеяць «разумнае, добрае, вечнае», а не ўзбуджаць страсці народныя.

У заключэнне лічу абавязкам паведаміць, што да мясцовага маршалка паступіла некалькі заяў з боку бліжэйшых да Пінкавіч памешчыкаў, якія просяць перавесці Міцкевіча ў іншае месца, бо баяцца, што ён будзе кепска ўплываць на тутэйшых сялян. Я, са свайго боку, не прыйшоў да канчатковага рашэння па гэтаму пытанню, таму што баюся, каб перамяшчэнне Міцкевіча не выклікала яшчэ большага хвалявання сярод сялян, вельмі прыхільных да яго, а таксама не павяло б на якое-небудзь злачыннае дзеянне і іншых настаўнікаў Пінскага павета, якія наўрад ці застануцца пасіўнымі да лёсу аднаго са сваіх таварышаў».